Σημειώσεις

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ Α' ΜΕΡΟΣ

 

Σελ. 62: Καταγόταν από Έλληνες αποστόλους, οι οποίοι φύτεψαν τον πρώτο σταυρό στην Ιρλανδία.

Ο Χριστιανισμός έφτασε στα βρετανικά νησιά τον 3^ο αιώνα, στην Αγγλία και τη Σκωτία από τους Ρωμαίους και στην Ιρλανδία από Έλληνες αποστόλους. (Βλέπε Histor. Gentis Anglorum του Βέδα του Σεβαστού, βιβλ. Α΄, κεφ. θ΄). Ως επίσκοπος της Καντερβουρίας [= Candbury], που διορίστηκε στα μέσα του 7^ου αιώνα από τον Πάπα Βιταλιανό, ήταν ένας Έλληνας μοναχός, ο Θεόδωρος ο Ταρσεύς [= από την Ταρσό], ο οποίος έφερε εκεί το ελληνικό τελετουργικό και τη μελέτη του Ομήρου. Επομένως οι Άγγλοι χρωστούν στους Έλληνες και τη θρησκεία τους και τους σημαντικούς άνδρες που εμφανίστηκαν στην Αγγλία, αν και ήταν ανάμεσα σε βαρβάρους, όπως ο Αλβίνος, ο Σκότος, ο Άγιος Βονιφάτιος και άλλοι, οι οποίοι προσκλήθηκαν από τον Άγιο Γρηγόριο και από τον Μεγάλο Κάρολο, για να κάνουν χριστιανούς, όσους βαρβάρους στη Γερμανία ανήκαν στην ίδια φυλή και είχαν την ίδια γλώσσα. Βλέπε γι’ αυτά τη μελέτη του Stillingfleet, The antiquities of British Church, βιβλ. β΄, όπου ο πολυμαθής συγγραφέας, αν και αποδίδει στους Έλληνες αποστόλους τον οφειλόμενο φόρο ευγνωμοσύνης, προσπαθεί να αποδείξει ότι ο Χριστιανισμός στην Αγγλία ανάγεται στα χρόνια των Αποστόλων. Όπως όλες οι αριστοκρατικές οικογένειες της Ρώμης θέλουν να καυχώνται για την καταγωγή τους από τον Αινεία [γενάρχης του ρωμαϊκού λαού], έτσι και όλες οι εκκλησίες χαίρονται να φυτεύουν το γενεαλογικό τους δένδρο κοντά στην κοιτίδα του Χριστιανισμού.

 

Σελ. 63: ... του Εριγενή Σκώτου [ή Σκότου], ο οποίος εφηύρε τον τρόπο να κατασκευάζει αρχαία χειρόγραφα...

Ο Σκώτος αυτός, ο οποίος αργότερα στην πατρίδα του πήρε το όνομα Εριγενής, [γιατί προερχόταν] από την Ερίνη, τη σημερινή Ιρλανδία, όταν πήγε στην Αθήνα στα μέσα του 9^ου αι. και έμαθε εκεί την ελληνική γλώσσα, μετέφρασε τα θεολογικά συγγράμματα που αποδίδονται στον Αρεοπαγίτη Διονύσιο, τα Αγγέλων ιεραρχίαι, Μυστική θεολογία και άλλα και επιπλέον έγραψε μία δική του φιλοσοφική μελέτη με τον ελληνικό τίτλο Περί φύσεως μερισμού, στο οποίο προσπάθησε να συμβιβάσει τις πλατωνικές θεωρίες με το Χριστιανισμό. Θέλοντας να δώσει μεγαλύτερο κύρος στο έργο του, το παρουσίασε στους συγχρόνους του σαν να ήταν και εκείνο μετάφραση από κείμενο του Αρεοπαγίτη και, για να υποστηρίξει τον ισχυρισμό του, παρουσίασε ένα πλαστό χειρόγραφο, το οποίο έλεγε ότι βρήκε τάχα στην Αθήνα. Η άγνοια για την ελληνική γλώσσα ήταν τόσο μεγάλη στη Δύση την εποχή του Μεσαίωνα, ώστε κατάφερε να εξαπατήσει τους περισσότερους Γαλάτες θεολόγους, οι οποίοι άλλωστε χαίρονταν, επειδή έβλεπαν στο σύγγραμμα αυτό του 3^ου αι. μ.Χ. τον επίσκοπο του Παρισιού Διονύσιο να ταυτίζεται με τον σύγχρονο του Αγίου Παύλου, τον Αρεοπαγίτη, και να έχει μαζί του τον Άγιο Ευτρόπιο, που διατάχθηκε από τον ίδιο τον Άγιο Πέτρο να πάει στη Γαλατία, για να κηρύξει το Λόγο του Θεού. Όλοι αυτοί οι αναχρονισμοί και οι πλαστογραφίες προήλθαν από την επιθυμία του να φανεί η γαλατική εκκλησία σύγχρονη των Αποστόλων και όχι αδελφή της κόρης της εκκλησίας στη Ρώμη. Τελικά το 1843, όταν έγιναν ανασκαφές στο υπόγειο της εκκλησίας του Αγίου Πέτρου στη Σαιντόνη [ποια πόλη είναι αυτή άραγε;], βρέθηκε μια λάρνακα που περιείχε τα λείψανα του Αγίου Ευτροπίου, τα οποία ακόμα έσταζαν αίμα, και επιπλέον ένα ελληνικό χειρόγραφο, το οποίο χρονολογήθηκε στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού και εξιστορούσε τη ζωή του Ευτρόπιου και του Αρεοπαγίτη. Αλλά το χειρόγραφο αυτό, αντί να παρουσιαστεί στους Ελληνιστές, ήταν διαθέσιμο μόνο για τα χείλη των προσκυνητών [για να το φιλήσουν!]. Βλέπε γι’ αυτά το άρθρο του Letronne, στην Αρχαιολογική Επιθεώρηση (Δεκέμβ. 1845) και τη Θεολογική Εγκυκλοπαίδεια του Migne, τόμος νδ΄, στήλη 1219, όπου υπάρχουν πληροφορίες για το σύγγραμμα του Εριγενή. Για το νεοπλατωνισμό στο Μεσαίωνα υπάρχει εκτεταμένη μελέτη του Γυζώτη στην Ιστορία του Πολιτισμού, μάθημα κθ΄.

 

Στην ίδια σελ.: ... αντάλλαξε την κοπέλα με ένα δόντι του Αγίου Γουτλάκου.

Ο άγιος αυτός, ο λάκκος όπου έζησε και τα δόντια του είναι ιστορικά στοιχεία. Βλέπε το Συναξάριον του Αββά Cailleau, Παρίσι 1863, στην 11^η Απριλίου, και την Ιστορία της Αγγλίας του Rapin-Toyras, τόμος Α΄, σελ. 275, Βρυξέλλες 1721, της οποίας δύο μουχλιασμένα αντίτυπα υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη του δικού μας Πανεπιστημίου.

 

Στην ίδια σελ.: Το συνοικέσιο πέτυχε...

Ο γάμος και οι σπιτωμένες ερωμένες επιτρέπονταν στους κληρικούς στην Αγγλία μέχρι το 10^ο αι. Αλλά κατά περίεργο και αντιφατικό τρόπο απαγορευόταν στους ιερωμένους να κατηγορήσουν τη γυναίκα για μοιχεία ή να τη διώξουν από τη συζυγική στέγη και ήταν υποχρεωμένοι να τα ανέχονται όλα με χριστιανική υπομονή. Βλέπε την παραπάνω μελέτη, σελ. 278.

 

Σελ. 64: ... ένα ξύλινο πιάτο και για τους δύο, ένα σιδερένιο πιρούνι και ξύλα για τη φωτιά, για να φωτίζει το δείπνο.

Η περιγραφή αυτή προέρχεται αυτολεξεί από τον Ρικοβάλδο, «In coenis vir et uxor in una manducabant paropside, in mensis unus vel duo scyphi in familia erant. Nocte coenantes face tenente uno puero vel servo illuminabant mesam». Βλέπε Μουρατόρη, Disser. ΧΙΙΙ. Έτσι ζούσε τότε ο λαός και ο κατώτερος κλήρος, ενώ η πολυτέλεια των αρχιερέων ήταν την ίδια εποχή λίγο ανεπτυγμένη, όπως πληροφορούμαστε από τον Άγιο Πέτρο Δαμιανό, ο οποίος περιγράφει τις συνήθειες των σύγχρονών του Επισκόπων: «Ditari cupiunt, ut in tur ritae dapibus lances Indica pigmenta redoleant, ut in crystallinis vasculis adulterata mille vina flavescant...», Sanct.P. Damiani, Opusc. ΧΧVI, cap. 6, apud Potter. Πολλοί από εκείνους τους Επισκόπους αρνούνταν να πάνε στην Κωνσταντινούπολη εξαιτίας της άσχημης γεύσης του κρασιού εκεί, ο οποίος ήταν ανακατεμένος με γύψο και ρητίνη.

 

Σελ. 65: ... δύο Αγγλοσάξονες τοξότες, με γυμνά πέλματα και γάμπες, έχοντας μικρές ασπίδες...

Βλέπε στην Ιστορία της Αγγλίας του Γολδσμίθ την εικόνα ενός Σάξωνα τοξότη, η οποία πάρθηκε από κάποιο αρχαίο χειρόγραφο της Αγίας Γραφής στο Βρετανικό Μουσείο.

 

Σελ. 65: ... έτριβε του ενός τα χείλη με το μέλι του ιερού λόγου και έτρεφε τον άλλο με τις ρίζες της γραμματικής...

Όλο αυτό απόσπασμα προέρχεται σχεδόν αυτολεξεί από μία επιστολή του Αλκουΐνου προς τον Κάρολο τον Μέγα (Flac. Albini Epist. xxxviii, ap. Migne, τόμ. νγ΄). Οι άλλες πληροφορίες για τον Κάρολο, το μέτρημα των αυγών, τα ρολόγια, ο ελέφαντας, ο απαγχονισμός όσων έτρωγαν κρέας τις νηστίσιμες μέρες και άλλα είναι ιστοριkά στοιχεία, βλέπε Fred. Gaillard, Historia de Charlemagne, Παρίσι 1785, που υπάρχει η βιογραφία του Καρόλου, γραμμένη από τον γραμματέα του Εγινάρδο, και συμπεριλαμβάνεται στη γαλλική μετάφραση στη συλλογή των κλασικών του Διδότου. Βλέπε και του Σισμόνδη, Ιστορία των Γάλλων, τόμος β΄, σελ. 380 και έπειτα.

 

Στην ίδια σελ.: Ο Κάρολος, αν και δεν ήξερε να γράφει...

Η πληροφορία αυτή αναφέρεται από τον Εγινάρδο, ο οποίος αναφέρθηκε παραπάνω. Το συγκεκριμένο απόσπασμα προβλημάτισε πολύ τους σχολιαστές, οι οποίοι δυσκολεύτηκαν να παραδεχτούν ότι αυτός ο σοφός Αυτοκράτορας δε γνώριζε να γράφει και γι’ αυτό πρότειναν πολλές και διάφορες ερμηνείες, ισχυριζόμενοι άλλοι ότι ο Κάρολος δε γνώριζε καλλιγραφία [= να γράφει με καλλιτεχνικά γράμματα], άλλοι ότι ο βιογράφος του με τη χρήση της λέξης scribere [= να γράφει] εννοούσε να ζωγραφίζει και άλλοι άλλα. Αλλά το ζήτημα μένει άλυτο μέχρι σήμερα [την εποχή του Ροΐδη, μέσα 19^ου αιώνα], αν και στη Μονή του Μονκασίνου βρέθηκαν τελευταία κάποιοι στίχοι στα λατινικά, οι οποίοι λέγεται από τους καλόγερους ότι γράφθηκαν από τον Κάρολο, όταν έμενε εκεί. Βλέπε Ozaman, Les Lettres du Mont-Cassin, σελ. 451 και έπειτα.

 

Σελ. 66: ... στα σανίδια του κοίλου πλοίου.

Το επίθετο «κοίλος» δεν προτιμήθηκε για ανάμνηση του Ομήρου, αλλά γιατί τα πλοία τότε των βόρειων λαών ήταν πραγματικά κοίλα και χωρίς κατάστρωμα. Βλέπε στο έργο του Γολδσμίθ την εικόνα μιας σαξονικής ολκάδας [= είδος μικρού πλοίου]. Παρόμοια αλλά λίγο μικρότερα ήταν και τα ρωσικά μονόξυλα που ενόχλησαν πολύ τους Βυζαντινούς την εποχή του Μιχαήλ του Γ΄, των οποίων η περιγραφή υπάρχει στο έργο του Γίβωνα, βιβλίο νε΄.

 

Σελ. 68: ... με τη λόγχη, με την οποία ο Αρχάγγελος Μιχαήλ εμφανίστηκε στον Κάρολο, και την άφησε πάνω στο κρεβάτι του.

Βλέπε Vie des Saints par une societé de gens de lettres, έκδ. Διδότου, Παρίσι 1863, τόμ. α΄, σελ. 116. Ο Αυτοκράτορας Κάρολος, αν και είναι πολύγαμος, αιμομίκτης και δολοφόνος, κατατάχθηκε εξαιτίας των υπηρεσιών που προσέφερε στην Εκκλησία, ανάμεσα στους Αγίους, όπως και η σύγχρονή του και όχι λιγότερο απάνθρωπη Αυτοκράτειρα Ειρήνη, με την οποία επρόκειτο να παντρευτεί μετά από προτροπή του Πάπα Λέοντα του Γ΄, για να συγχωνευτούν οι δύο αυτοκρατορίες. Αλλά το πεπρωμένο ήταν μόνο στον ουρανό να ενωθεί το άγιο [ειρωνείααααα!] εκείνο ζευγάρι. 

 

Σελ. 69: Βάπτιζαν στο όνομα της πατρίδας...

Οι Ρωμαίοι Ληγάτοι Σιδόνιος και Βιγίλιος, όταν βρέθηκαν σε μια τέτοια βάπτιση στη Γερμανία, έστειλαν επιστολή στον Πάπα Ζαχαρία, ρωτώντας αν έπρεπε τα βρέφη εκείνα να βαπτιστούν ξανά. Αλλά ο Ποντίφικας τους απάντησε ότι ήταν περιττό, γιατί οι ιερείς διαστρέβλωσαν τα λόγια από άγνοια και όχι από κακή πρόθεση. Βλέπε Εκκλησιαστική Ιστορία του Φλωρή, τόμος Γ΄, σελ. 262. Επίσης, σχετικά με τη συνήθεια να αναγκάζουν τον Διάκονο να πίνει το νερό, με το οποίο είχε πλύνει τα χέρια του ο ιερέας, βλέπε την Ιστορία Ιννοκέντιου του Γ΄, του Fr. Hurter, τόμος γ΄, στη Βιβλιοθήκη του δικού μας Πανεπιστημίου.

 

Σελ. 73: Ποτέ δε θέλησε να βυζάξει Παρασκευή.

Ο Άγιος Στέφανος και ο Άγιος Ρόχος δε θήλαζαν τις νηστίσιμες μέρες. Ο δεύτερος μάλιστα δάγκωνε το μαστό, κάθε φορά που του προσφερόταν νηστίσιμη μέρα. Βλέπε το Μαρτυρολόγιον του Μαυρόλυκου στις 28 Νοεμβρίου και στις 16 Αυγούστου.

 

Σελ. 74: Άφησε το σώμα του Σωτήρα να πέσει στα λευκά στήθη της.

Η πτώση της ιερής όστιας [το άζυμο πιτάκι, που αποτελεί τη Θεία Μετάληψη στους Καθολικούς] θεωρείται ακόμα και σήμερα στους Δυτικούς πολύ κακό σημάδι και ο ιερέας που είναι ένοχος μιας τέτοιας απροσεξίας, τιμωρείται αυστηρά ή και παύεται από την ιεροσύνη. Αν, όμως, η όστια πέσει πάνω στο ρούχο αυτού/αυτής που μεταλαμβάνει, το ρούχο καίγεται και η τέφρα του ρίχνεται σε νερό που ρέει. Ο σκύλος μιας Ισπανής νεαρής κοπέλας στη Σαραγόσα, έφαγε μια τέτοια όστια, που έπεσε κάτω, και η κοπέλα αναγκάστηκε, για να σώσει τον πολυαγαπημένο σκύλο της από την πυρά, να προσφέρει στην Εκκλησία ένα χρυσό άγαλμα σκύλου, στο ίδιο μέγεθος με το δικό της. Κάποιος σοφός θεολόγος του 15^ου αιώνα, ο Βιλχέλμος Χόρδερ, έγραψε μια μεγάλη μελέτη με τον τίτλο Mus exenteratus για τη συμπεριφορά του ιερέα σε τέτοιες περιπτώσεις, εξετάζοντας αν το σώμα του Σωτήρα εξακολουθεί να υφίσταται, αν κατά τύχη κάποιος ποντικός φάει τον άρτο της Μετάληψης. Βλέπε την περίεργη μελέτη του Γαβίνου Passe-partout de l’ Eglise Romaine, Λονδίνο 1726, σελ. 241.

 

Σελ. 75: ... το θαύμα του Αγίου Πατρικίου, ο οποίος μετέτρεψε τα γουρούνια σε χοιρομέρια.

Βλέπε τη Legenda Aurea στις 17 Μαρτίου.

         

Σελ. 76: ... περγαμηνή, από την οποία έξυναν ομηρικούς στίχους.

Μετά την άλωση της Αλεξάνδρειας από τους Σαρακηνούς, σταμάτησε η εισαγωγή παπύρου στην Ευρώπη, ενώ το χαρτί από πανί εφευρέθηκε τον 10^ο αιώνα. Στο ενδιάμεσο διάστημα η μόνη γραφική ύλη ήταν το δέρμα προβάτου [σήμερα οι ιστορικοί λένε κατσικιού]. Όποτε σπάνιζε, έξυναν τα χειρόγραφα της αρχαιότητας, για να γράφουν πάνω τους Μαρτυρολόγια, Ψαλτήρια, μοναστηριακούς κανονισμούς και άλλες καλογερικές φλυαρίες. Βλέπε τη Μεσόχρονη Ιστορία του Χάλλαμ, τόμ. δ΄, σελ. 97 και του Κων. Ασώπιου, την Ιστορία Ελληνικών Γραμμάτων, τον πρόλογο.

 

Σελ. 76: ... κόρη μου, τι είναι αέρας...

Όλα αυτά προέρχονται αυτολεξεί από τις παραδόσεις του Αλκουΐνου στην Παλατινή Ακαδημία, δηλαδή στο ανάκτορο του Καρόλου του Μεγάλου, το οποίο είχε γίνει σχολείο. Βλέπε του Γυζότου, Ιστορία του Πολιτισμού, τόμος β΄, σελ. 352.

 

Σελ. 77: Κανένα δε βάπτιζε παρά μόνο τους νεκρούς.

Βλέπε Λεξικό Αιρέσεων του Migne, στο λήμμα Cataphryriens.

 

Σελ. 80: Είμαι η Αγία Ίδα.

Για την αγία αυτή βλέπε στα Συναξάρια, που αναφέρθηκαν ήδη, από τα οποία πήρα όσα την αφορούν, στις 4 Σεπτεμβρίου.

 

Σελ. 82: Εγώ είμαι η Αγία Λιόββα.

Η Λιόββα ή Λιογβύθα, της οποίας το όνομα αποδόθηκε από κάποιους στην ελληνική γλώσσα ως Φιλοθέα, ήταν ξαδέλφη του Αγίου Βονιφάτιου, τον οποίο συνόδευσε στη Γερμανία, όπου ίδρυσε πολλά γυναικεία μοναστήρια. Ήταν τόσο όμορφη σύμφωνα με τους συναξαριστές, ώστε οι άγριοι Σάξωνες και Θουρίγγιοι, όσες φορές τη συναντούσαν, γονάτιζαν μπροστά της και φιλούσαν τα πόδια της. Δες τις Γερμανικές Μελέτες του Α. Ozanam, Παρίσι 1849, και όλα γενικά τα Συναξάρια, που της πλέκουν αμάραντο στεφάνι.

Σελ. 83: Το επώνυμο του Αγίου Παχωμίου [ήταν] παξιμάδι.

Παξιμάδια ονόμαζαν στο Μεσαίωνα τα μικρά καλογερικά ψωμιά, τα οποία ζύγιζαν μια ουγγιά (βλέπε Rosweyde, Onomasticon, σελ. 1405). Αλλά δε γνωρίζω αν η παραγωγή της λέξης παξιμάδι από το όνομα του Παχώμιου είναι σωστή.

 

Σελ. 83: ... την καμπάνα, η οποία μόνο τις καλές καλόγριες ξυπνά.

Είναι γνωστό ότι στα δυτικά μοναστήρια σπάνια παρευρίσκονται καλόγεροι στις νυχτερινές προσευχές, ενώ οι καμπάνες, οι οποίες σύμφωνα με τον Άγιο Γερμανό (Μυστική Θεωρία, σελ. 386) «είναι οι σάλπιγγες των αγγέλων, που ξεσηκώνουν τους αγωνιστές στον πόλεμο των αόρατων εχθρών», κατάντησαν σταδιακά να χρησιμεύουν ως νανούρισμα για τους μοναχούς. Πολλοί από αυτούς μάλιστα ομολογούν ότι αντί να ξυπνούν από τη νυχτερινή καμπάνα, αντίθετα κοιμούνται, κάθε φορά που αυτή ακούγεται τη συγκεκριμένη ώρα που χτυπά. Βλέπε του Πατρός Labat, Περιήγησις, στο λήμμα για την Ισπανία, τόμος α΄, σελ. 10.

 

Σελ. 84: ... αράχνινος χιτώνας της Κέας.

Δες στον Πλίνιο, Φυσική Ιστορία, βιβλίο ια΄, κεφ. 26, την περιγραφή των μεταξοσκώληκων στην Κέα και των διάφανων πέπλων που φτιάχνονται από αυτούς. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, αυτά τα πέπλα εφευρέθηκαν «ut in public matronα transluceat» [= ώστε δημοσίως η γυναίκα να διαφαίνεται], ενώ οι σατιρικοί ποιητές ονόμαζαν αυτά τα πέπλα ventus textilis, δηλαδή υφασμένο αέρα, και toga vitrea, δηλαδή γυάλινα ρούχα. Από τις εκφράσεις αυτές έφτιαξα κι εγώ το «έλαμπε σαν γενναίο κρασί μέσα σε κρύσταλλο Βοημίας».

 

Σελ. 85: Οι Ανατολικοί έφτιαξαν τα διπλά μοναστήρια.

Το πρώτο τέτοιο μοναστήρι ιδρύθηκε από τον Άγιο Παχώμιο για χάρη της αδελφής του (Βλέπε Καλοκαιρινή, σελ. 42), ενώ στη Δύση όλα σχεδόν τα μοναστήρια ήταν διπλά, δηλαδή αποτελούνταν από ένα μέρος για άνδρες και ένα για γυναίκες, που χωρίζονταν από ένα πλατύ τοίχο. Η εκκλησία και η τραπεζαρία (και σύμφωνα με κάποιους κακόγλωσσους ιστορικούς και ο χώρος για ύπνο) ήταν κοινά. Το απόκεντρο μέρος, όπου βρίσκονταν οι μονές στο παρελθόν, και οι συχνές επιδρομές των ειδωλολατρών έκαναν αυτήν τη συνένωση αναγκαία, για να μη μένουν ανυπεράσπιστες οι γυναίκες. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Βοσσουέτο, το ανακάτεμα αυτό βοήθησε, ώστε η συμπεριφορά να είναι πιο ήρεμη, εισάγοντας στα μοναστήρια τον ευγενικό συναγωνισμό ανάμεσα στους καλόγερους και τις καλόγριες, βοηθώντας ο ένας τον άλλο στον ανηφορικό δύσκολο δρόμο που οδηγεί στην αγιότητα. Αλλά ο Μουρατόρης ονομάζει τα διπλά μοναστήρια εφεύρεση του Διαβόλου με σκοπό την απώλεια των ψυχών, βλέπε Antiq. Italic. Diss. vxvi.

 

Στην ίδια σελ.: ... την ερείκη με τη βαριά μυρωδιά, η οποία κάνει αχόρταγα τα χείλη, την καυτερή τσουκνίδα...

Οι ιδιότητες των βοτάνων αυτών είναι γνωστές, αλλά στο Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν άλλα αφροδισιακά φάρμακα, τόσο αισχρά και βρόμικα, ώστε στα λατινικά μόνο μπορώ να δώσω τις συνταγές, τις οποίες πήρα από το Εξομολογητάριον του Βουρχάρδου, Επισκόπου της Βόρμης στη Γερμανία τον 11^ο αι. [κι εγώ παραθέτω τα αποσπάσματα χωρίς μετάφραση, για τους ίδιους λόγους]

« Tolunt piscem vivum et mittunt eum in puerperium suum et tandiu ibi tenent, donec mortuum fuerit: et decocto pisce vel assato maritis suis ad comedendum tradunt. Ideo faciunt hoc ut plus in amoren earun exardescant.» Και πιο κάτω «prosternunt se in faciem et discopertis natibus, jubent ut supra nudas mates conficiatur panis, et eo decocto tradunt maritis ad comedendum». Και αλλού «Gustant de senime viri, et tollunt menstruum suum sanguinem et immiscent cibo vel potui et dant viris suis ad manducandum vel ad bibendum, ut plus diligantur ab eis» και άλλα. Διαφορετικό αφροδισιακό φάρμακο κατασκεύαζαν οι δεσποινίδες του Μεσαίωνα: άλειφαν το γυμνό του σώμα με μέλι ή λάδι και μετά κυλιούνταν σε αλεύρι, στη συνέχεια έπαιρναν τα υλικά από το σώμα τους και έκαναν ψωμιά, τα οποία προσέφεραν στους εραστές τους. Βλέπε Αγίου Πέτρου Δαμιανού, De Gomorha, apud Poter, τόμ. ε΄, σελ. 386 και Ερρίκου Στεφάνου Απολογία Ηροδότου, τόμος Β΄, κεφ. λξ΄.

 

Σελ. 86: Μπαίνουμε στα θέατρα και τα λουτρά.

Τις συνήθειες των καλογριών τότε περιγράφει ο ηγεμόνας της Βενεβέντου, Αρίχισος, βλέπε Rer. Italie. τόμος ii, μέρος i [στο πρωτότυπο υπάρχει ένα απόσπασμα επτά σειρών στα λατινικά, αλλά θεώρησα άσκοπο να το μεταφράσω].

 

Στην ίδια σελ.: Όταν πήγα στην αυλή του Καρόλου...

Η Αγία Λιόββα πήγε πραγματικά στην αυλή του Καρόλου, προσκεκλημένη από τη σύζυγό του, την Ιδελγάρδη.

 

Στην ίδια σελ.: Οι μίμοι και οι χορεύτριες προκαλούσαν γέλια...

Η περιγραφή των μεσαιωνικών διασκεδάσεων είναι δοσμένη με ακρίβεια, με πληροφορίες από τη μελέτη του Haureau, Charlemagne et sa cour και από την κθ΄ Διατριβή του Μουρατόρη.

 

Σελ. 87: ... αλόη και σμύρνα, με τις οποίες αρωμάτισαν το δωμάτιο.

Αντί για λάδι οι πλούσιοι στο Μεσαίωνα έκαιγαν στα ασημένια λυχνάρια τους βάλσαμο της Αραβίας, βλέπε Sidon. Apollin. Panegyricum viii. [Στο πρωτότυπο υπάρχει ένα ποίημα έξι στίχων.]

 

Σελ. 88: ... οι δαίμονες με γυναικεία μορφή, που διέκοπταν τις μελέτες του Αγίου Παχωμίου.

«Άλλοτε πάλι εμφανίζονταν γυναίκες ολόγυμνες, που κάθονταν δίπλα του, αλλά με την προσευχή του τις σκόρπιζε...», Καλοκαιρινή, σελ. 40.

 

Σελ. 91: ... ένα από τα θαυμάσια εκείνα λυχνάρια, των οποίων το λάδι δεν τελειώνει ποτέ.

Βλέπε την περιγραφή στον Γρηγόριο Τουρονήσιο, Θαύματα, στο λήμμα για τον Άγιο Μαρτίνο, Παρίσι 1861, τόμος β΄, προς το τέλος.

 

Σελ. 92: Οι καλοί πατέρες είπαν ότι πήγαν στη Ρώμη, για να αγοράσουν άγια λείψανα...

Η αφήγηση αυτή για την αποστολή του Ραλήγου και του Ρεγιβάλδου στη Ρώμη, το αίμα που έσταζε από τα φέρετρα, η μπύρα που έγινε κρασί και άλλα, προέρχονται από το έργο του Εγινάρδου, Historia Translationis. Βλέπε τη γαλλική μετάφραση του απάντων από τον Teulet, σελ. 243 και μετά. Το πιο περίεργο είναι ότι η κλοπή των λειψάνων θεωρήθηκε από τους τότε χριστιανούς όχι μόνο θεμική αλλά και αξιέπαινη. Βλέπε σχετικά τη νθ΄ Διατριβή του Μουρατόρη και του Γρηγόριου Τουρονησίου, Gloria Martyrum, τόμ. β΄, σελ. 312.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ Β' ΜΕΡΟΣ

 

Σελ. 96: Οι φιλόξενοι κάτοικοι της παλιάς Γερμανίας προσέφεραν δείπνο και στέγη...

Βλέπε του Τάκιτου, De Germania, κεφ. κα΄, και για τη φιλοξενία των ασκητών του Fr. Beck, Martyrologium Ecelesiae Germanicae, στο λήμμα για τη ζωή του Βονιφάτιου.

 

Σελ. 97: Καλοκαιρινές νύχτες δεν υπάρχουν εκεί.

Ο Μέγας Κάρολος, όσες φορές επισκεπτόταν το μήνα Ιούνιο το Μοναστήρι στην Πρόμη, διέταζε πάντα να ανάβουν μεγάλη φωτιά στο κελί του. Βλέπε του Deslys, Heritage de Charlemagne, τόμ. Α, σελ. 216.

 

Σελ. 98: Όποιος δεν τηρούσε τις νηστείες, κατακεραυνωνόταν.

Βλέπε Γρηγορίου Τουρονήσιου, τόμος Β΄, σελ. 216.

 

Σελ. 99: Τα ψάρια και τα πουλιά πλάστηκαν την ίδια μέρα.

Οι καλόγεροι του Μεσαίωνα, για να δικαιολογήσουν την κατανάλωση πουλιών τις νηστίσιμες μέρες, συνήθιζαν να λένε ότι η σάρκα των πουλιών και των ψαριών συγγενεύει, επειδή και τα δύο πλάστηκαν την ίδια μέρα. Βλέπε Legenda Aurea, στο λήμμα για τη ζωή του Αγίου Οδώνος, στις 18 Νοεμβρίου.

 

Στην ίδια σελ.: Ο πατήρ Ραλήγος, αφού ράντισε τρεις φορές τις χήνες, είπε μετά με κατάνυξη «In nomine Patris»… [= στο όνομα του Πατρός]

Ο Dumas στο μυθιστόρημά του Η βασίλισσα Μαργόττα [= Μαργκό] περιέγραψε μια παρόμοια σκηνή, με υλικό από το Χρονικό του Καρόλου του Μεριμαίου, ο οποίος το αντέγραψε από το Συναξάρι του Αγίου Οδώνος, που αναφέρθηκε προηγουμένως, όπου βρίσκεται σχεδόν με τις ίδιες ακριβώς λέξεις. Δίκιο είχε ο Musset, όταν έλεγε

Il faut être ignorant comme un maitre d’ ecole,

Pour se flatter de dire une seule parole,

Que personne ici bas n’ aie pu dire avant nous.

C'est imiter quelq’ un que de planter des choux.

[=Πρέπει να είναι κάποιος αδαής σαν δάσκαλος,

για να κολακεύει τον εαυτό του να πει μια λέξη,

ότι κανείς εδώ κάτω δε θα μπορούσε να πει πριν από εμάς,

μιμείται κάποιον να φυτεύει λάχανα.

-         Την ευθύνη της μετάφρασης έχει το Διαδίκτυο.]

 

Σελ. 100: Η μέθη τότε ήταν η πιο φτηνή από τις απολαύσεις...

Για την τιμή του κρασιού και των τροφίμων και για την κατάσταση των ξενοδοχείων, τις διατροφικές συνήθειες των ιερέων και άλλα, βλέπε το αξιόλογο και πολύ ενημερωμένο βιβλίο του Εd. Fourmier, Les hoeleries et les cabarets au mogen age, στη συλλογή Livres d’ or des meliers, Παρίσι 1859, τόμ. α΄, σελ. 195 και έπειτα.

Στην ίδια σελ.: Οι Πανοσιότατοι, πριν αρχίσουν να πίνουν, πήρε ο καθένας το όνομα κάποιου αγγέλου.

Βλέπε τις Διδαχές του Επισκόπου Αρελατίας, Αγίου Καισαρίου, Biblioth. Patrum, τόμος η΄, στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου μας.

 

Σελ. 103: Από την παρθενική της επιδερμίδα φύτρωσε γενειάδα.

Το θαύμα αυτό προέρχεται από το Συναξάρι της Αγίας Βολγεφόρτης, η οποία, όταν συνελήφθη από αγροίκους στρατιώτες, σώθηκε από τη Θεοτόκο με μια τέτοια γενειάδα. Βλέπε Curios. Theolog, Παρίσι 1861, σελ. 270.

 

Στην ίδια σελ.: Η Παναγία ήταν άγρυπνη, σύμφωνα με τον Άγιο Ιερώνυμο, σαν ζηλιάρα πεθερά.

Βλέπε την επιστολή του Αγίου Ιερώνυμου στην Ευστοχία (τόμος α΄, σελ. 140, Παρίσι 1693), ενώ ο αντίπαλός του, ο Ρουφίνος, κατηγορούσε έντονα τον Άγιο για την έκφραση αυτή, με τον ισχυρισμό ότι είναι ασεβής και ρωτώντας από ποιον ειδωλολάτρη ποιητή την πήρε.

 

Σελ. 104: Η Μονή της Μοσβάχης...

Το όνομα του μοναστηριού αυτού το πήρα από την επιστολή του Εγινάρδου προς την Ηγουμένη Αγία Βλιθρούδη, Επιστολαί, ιε΄, σελ. 189.

 

Σελ. 105: ... φύλακα της βιβλιοθήκης του κοινοβίου, η οποία διέθετε εξήντα επτά τόμους.

Για τη σπανιότητα και την υπερβολική τιμή των βιβλίων στις αρχές του Μεσαίωνα, βλέπε την μγ΄ Διατριβή του Μουρατόρη και του Κ. Ασώπιου την Ιστορία των Ελληνικών Γραμμάτων, στον πρόλογο.

 

Στην ίδια σελ.: Η Ιωάννα μόνη της από το πρωί ως το βράδυ υπέκυψε στη μοναστηριακή χαύνωση...

Τη χαύνωση αυτή περιγράφει από προσωπική του πείρα ο Κασσιανός, χρησιμοποιώντας τη λέξη ακηδεία [= έλλειψη φροντίδας]: «Saepius que (monachus) egreditur et ingreditur cellam, et solem velut ad occasun tardius properantem crebrius intuetur». (Cassian. Inst. Monast., βιβλ. δ΄, apud Rosweid).

 

Σελ. 106: Οι Άγιες της Ουγγαρίας έτρωγαν ψείρες.

Βλέπε του Μονταλαβέρτου Ιστορία της Αγίας Ελισάβετ, η οποία επιπλέον έπινε ούρα αντί για νερό, φτάνοντας στα άκρα της χριστιανικής ταπεινότητας. Σχετικά με τις καρποφόρες βέργες, βλέπε Αμαρτ. Σωτηρία, στο βίο του Ιωάννου του Κολοβού, και για τους Ησυχαστές, για τη φλόγα που έβγαινε από την κοιλιά τους, τον αρχηγό τους Παλαμά και τις ταραχές, των οποίων υπήρξαν αίτιοι στην Κωνσταντινούπολη το 14^ο αι. την Εκκλησιαστική Ιστορία του Guerin, στο βίο του μοναχού Βαρλαάμ, τόμος Β΄, στήλη 1071.

 

Σελ. 107: ... πέτρες εναντίον του ουρανού, για να τον σπάσει.

Στο Μεσαίωνα επικρατούσαν ακόμα για τον ουρανό οι απόψεις και οι εκφράσεις που είχε χρησιμοποιήσει ο Μωυσής, για να γίνει κατανοητός στους συγχρόνους του. Δες το περίεργο βιβλίο του Μιραβώ, L’ Anelytroide, Παρίσι 1801, σελ. 39.

 

Σελ. 110: Ο Νέρων τις ώρες της νοσταλγίας...

Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Βύρωνος τω Βύρωνι [επομένως ο Ροΐδης μας κάνει παραπομπή σε κείμενο του Λόρδου Μπάυρον, από όπου άντλησε υλικό και παραθέτει]:

I love the sex, and sometimes would reverse

The tyrant's wish, «that mankind only had

One neck, which he with one fell stroke nigh pierce 

(Don Juan, canto vi, στροφή 27).

[= Λατρεύω το σεξ, και μερικές φορές θα αντιστραφεί

Η επιθυμία του τύραννου, «ότι η ανθρωπότητα είχε μόνο

Ένα λαιμό, τον οποίο αυτός με ένα μόνο χτύπημα σχεδόν τρυπά] 

 

Σελ. 111: ... τις επιστολές του Αγίου Παύλου, οι οποίες είναι γραμμένες με χρυσά γράμματα...

Ο Άγιος Βονιφάτιος παρακάλεσε την Ηγουμένη Ειδβούργη να αντιγράψει για χάρη του με χρυσά γράμματα τις επιστολές του Αποστόλου, «με σκοπό οι ειδωλολάτρες να θαμπωθούν από τη λάμψη του χρυσού και να αποδεχτούν το Χριστιανισμό» (Bonif. Epistol. xxviii, apud Migne, τόμ. νγ΄, στήλη 419). Σε αυτό το σημείο θα μπορούσε κάποιος να προσθέσει χλευαστικά το ρητό των Γάλλων «Pour dorer la pilule» [= για να ροδίσει το χάπι].

 

Στην ίδια σελ.: Οι σχέσεις αυτές ήταν αθώες, όπως του Αγίου Αμούν με τη σύζυγό του...

«Την ίδια εποχή και ο Αμούν ο Αιγύπτιος φιλοσοφούσε, για τον οποίο λέγεται ότι, αφού πιέστηκε από την οικογένειά του, παντρεύτηκε γυναίκα, για δεκαπέντε χρόνια έμεινε μαζί της, χωρίς να τη δοκιμάσει, που είναι άγραφος κανόνας για τους άνδρες». Βλέπε Σωζομένου Εκκλησιαστική Ιστορία, βιβλίο Α΄, κεφ. ιδ΄. Ο δε Γρηγόριος Τουρονήσιος αναφέρει παρόμοια παραδείγματα ευσεβών συζύγων, οι οποίοι κοιμήθηκαν πολλά χρόνια με τις σύζυγούς τους, αλλά αυτές πέθαναν παρθένες. Βλέπε Ιστορία των Φράγκων, βιβλίο Α΄, κεφ. μγ΄.

 

Σελ. 112: ... γεννιούνταν σκάνδαλα και παιδιά, αλλά τα έριχναν στο ποτάμι της Φούλδας.

Μια γυναίκα, καθώς έπλενε τα ρούχα της στην πηγή του Μοναστηριού στη Βισοφχείμη, στο οποίο ήταν τότε Ηγουμένη η Αγία Λιόββα, που πολλές φορές αναφέρθηκε, ανέσυρε το πτώμα ενός παιδιού, το οποίο έδειξε στις συντρόφους της με κραυγές «Δείτε πώς βαπτίζουν τα παιδιά τους οι καλόγριες!», βλέπε Φλωρή, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος γ΄, σελ. 263, έκδ. Κολωνίας.

 

Σελ. 113: Κατάλευκο ήταν το χιόνι, πάνω στο οποίο κυλίστηκε ο Άγιος Φραγκίσκος.

Όλοι σχεδόν οι Άγιοι τότε μιμούνταν τον Άγιο Αντώνιο, κάνοντας ψυχρολουσίες, για να παγώσουν τα πάθη τους.

 

Στην ίδια σελ.: Η Ιωάννα είχε διαβάσει τους κανόνες του Νηστευτή και γνώριζε τα πάντα θεωρητικά.

Οι κανόνες του Νηστευτή εισήχθησαν στους Δυτικούς το 650 μ.Χ. από τον Έλληνα μοναχό Θεόδωρο τον Ταρσέα, που προαναφέρθηκε (βλέπε Μουρατόρη Διατριβή ξθ΄) και ίσχυαν μέχρι τον 10^ο αιώνα, όταν συντάχθηκαν άλλοι κανόνες, πιο χαλαροί και κάπως πιο σεμνοί. Αν γινόταν διαγωνισμός αισχρολογίας, ούτε οι ίδιοι οι Φράγκοι καλόγεροι –νομίζω- του Μεσαίωνα θα τολμούσαν να αντιταχθούν στον Άγιο Ιωάννη τον Νηστευτή, του οποίου τους κανόνες, οι οποίοι έγιναν ακόμα πιο αισχρολόγοι από τη χυδαία μετάφραση, έχουν ακόμα και σήμερα ως εγκόλπιο και οδηγό οι δικοί μας ιερείς, προς αίσχος του πολιτισμού του 19^ου αιώνα. Όποιος θέλει να πεισθεί, μπορεί να κοιτάξει τις σελίδες 131 και έπειτα του Εξομολογηταρίου του Νικόδημου, που τυπώθηκε στη Βενετία το 1857, στο οποίο ο αείμνηστος αγιορείτης χαίρεται να σχολιάζει πολύ τις πιο αισχρές από τις αισχρές πράξεις και να τις κατατάσσει σε γένη και είδη, όπως οι φυσικο-ιστορικοί τα ζώα και τα φυτά.

 

Σελ. 115: ... μέσα από τα κόκκινα γυαλιά του κελιού.

Τα χρωματιστά γυαλιά ήταν γνωστά και στους αρχαίους Ρωμαίους, που τα προτιμούσαν πιο περισσότερο από τα άχρωμα, τα οποία δεν κατόρθωναν να τα κατασκευάζουν εντελώς διάφανα. Βλέπε του Winkelman, Monumenti antichi inditi, τόμ. β΄, Ρώμη 1767. Στους χριστιανούς, όμως, η χρήση των πολύχρωμων γυαλιών εμφανίζεται αμέσως μετά το θρίαμβο του Χριστιανισμού. Ο Επίσκοπος Παταυΐου και ακούραστος στιχουργός, Βενάντιος Φορτουνάτος, ο οποίος ήταν γνωστός στα μέσα του 6^ου αι., περιγράφοντας σε ποιήματα την εκκλησία που χτίστηκε από τον Χιδελβέρτη στον Άγιο Γερμανό, επαινεί τα γυαλιά των παραθύρων, «μέσα από τα οποία ο ήλιος έμπαινε ποικιλόχρωμος», βλέπε Epistol. ad Falconem. Episc, ap. Οzanam, La Civilis. chez les Francs, σελ. 454.

 

Στην ίδια σελ.: ... έμοιαζε εκείνο το φυτό με της Παλαιστίνης, το οποίο προσφέρει στο ίδιο κλαδί ευωδιαστά λουλούδια και νόστιμους καρπούς.

Ο Βροκάρδος (Descript. Terrae Sanciae,σελ. 281, στη Βιβλιοθήκη του δικού μας Πανεπιστημίου) αναφέρει ότι είδε στην Παλαιστίνη δένδρα που είχαν συγχρόνως άνθη και καρπούς, που είναι ίσως από τον Μωυσή (Δευτερ. λγ΄, 14) και ονομάζονται «καρποί της Σελήνης». Βλέπε και το λεξικό της Αγίας Γραφής του Καλμέτου στο λήμμα μήλον.

 

Σελ. 117: Ο αντιπρόσωπος της Πρωσσίας ζητούσε ένα φτερό αετού, για να υπογράψει τη συνθήκη.

Η πάπια, από την οποία προέρχονται οι γραφίδες, ονομάζεται στα γερμανικά ente, αλλά αυτή η λέξη σημαίνει επιπλέον, όπως και στους Γάλλους το canard, ψεύδος, γελοία επινόηση, το συνηθισμένο σε μας χάλτι. Γι’ αυτό ο αντιπρόσωπος των Πρωσσίας ζητούσε με χάρη φτερό αετού.

 

Σελ. 120: Ο Άγιος Αυγουστίνος κυλιόταν στο βούρκο σαν σε ευωδιαστό λουτρό...

Βλέπε τις Εξομολογήσεις του στο βιβλίο γ΄, μεταφρασμένο και στα γαλλικά από τον Janet. (Παρίσι, Carpent. 1861). Σχετικά με τη Γενοβέφα, τη Λιμπανία και τη Λιουτβίργη βλέπε στη Legenda Aurea και την Ιστορία της Μαγείας κατά τον Μεσαίωνα του Alfr. Maury, σελ. 408.

 

Σελ. 121: ... και αυτό ακόμα το αγνόχορτο.

Στα παλιά Συναξάρια λέγεται ότι ένα μικρό μαχαίρι με λαβή από ξύλο αγνό και κρεμασμένο στο λαιμό ή στη ζώνη, είναι αρκετό για να σβήσει κάθε ερωτική επιθυμία. Βλέπε Roubeaud, Traite de l’ Impuiss, τόμ. α΄, σελ. 344. Το μικρό αυτό μαχαίρι μοιάζει πολύ με εκείνο που περιγράφεται από τον Αριστοτέλη: «στο Φάση ποταμό [στη Μικρά Ασία] φτιάχνουν ραβδί, που ονομάζεται λευκόφυλλο, το οποίο οι ζηλιάρηδες άνδρες το αρπάζουν και το ρίχνουν στο δωμάτιο της παρθένας γυναίκας και τηρούν ανόθευτο το γάμο» (Παράδοξ. Ακούσμ., κεφ. ρνζ΄).

 

Στην ίδια σελ.: ... με τρυπημένες καρδιές και με στεφάνια από λουλούδια, με τα οποία οι εραστές τότε στόλιζαν τις επιστολές τους.

Τα καλλιγραφικά αυτά στολίδια ήταν πολύ συνηθισμένα στον Μεσαίωνα, όταν μόνο οι επαγγελματίες καλλιγράφοι ήξεραν να γράφουν. Δες την περιγραφή της επιστολής του Εγινάρδου προς τον Ηγούμενο Πρόμης Θηγάνο, στο βιβλίο του Deslys, τόμ. α΄, σελ. 238.

 

Σελ. 124: ... ανάγκασε έναν αετό να ανοίξει τα φτερά του πάνω από το κεφάλι.

Ο Επίσκοπος του Νοβιομάγου, ο Άγιος Μεδάρδος, τον 6^ο αι, κάθε φορά που έβρεχε, προσκαλούσε έναν αετό ή άλλο πουλί να ανοίξει τις φτερούγες του, για να του χρησιμεύσει ως ομπρέλα. Δες Curios. Theolog., σελ. 84.

 

Σελ. 125: ... του πανοσιότατου αββά Γερίνου.

Λανθασμένα ονομάσαμε αββά τον αξιότιμο κ. L. M. F. Guerin, ο οποίος, αν και δεν είναι κληρικός, ταξιδεύει στη Γαλλία, με σκοπό τη συγκέντρωση αγίων λειψάνων.

 

Στην ίδια σελ.: Ρίχνοντας κάθε χρόνο στο νερό ψωμιά, λαμπάδες, μελόπιτες και κεριά.

Το έθιμο αυτό, να ρίχνουν προσφορές στις λίμνες για τις θεότητες που κατοικούν εκεί, φαίνεται ότι το πήραν οι χριστιανοί από τους αρχαίους Γαλάτες. Ο Ποσειδώνιος (στον Στράβωνα, έκδ. Διδότου, σελ. 156) μας πληροφορεί ότι αυτοί «έριχναν (στις λίμνες) κομμάτια ασημιού και χρυσού και οι Ρωμαίοι, όταν κατέκτησαν αυτά τα μέρη, «αποδίδονταν» [δεν καταλαβαίνω τι εννοεί ο συγγραφέας] στις λίμνες δημοσίως και πολλοί από αυτούς που αγόρασαν μύλους, βρήκαν σφυρηλατημένο ασήμι. Επίσης, από τον Γρηγόριο Τουρονήσιο μαθαίνουμε ότι «στη χώρα των Γαβαλέων (τη σημερινή Gevaudan) υπήρχε στην κορυφή ενός βουνού, που ονομαζόταν Έλανος, μια λίμνη, στην οποία συγκεκριμένη εποχή του χρόνου οι χωρικοί έριχναν ως προσφορά άσπρα υφάσματα, δέματα αρνιών, τυριά, κομμάτια κεριού και άλλα δώρα, των οποίων η απαρίθμηση θα ήταν ενοχλητική. Οι περισσότεροι πήγαιναν εκεί με άμαξες, μεταφέροντας κρασί και ζώα, τα οποία έσφαζαν, τρώγοντας, πίνοντας και διασκεδάζοντας για τρεις μέρες, ενώ την τέταρτη μέρα τα νερά της λίμνης ταράζονταν, ο ήλιος σκεπαζόταν από σύννεφα και ξεσπούσε τέτοια καταιγίδα με χαλάζι και αστραπές, ώστε μόλις έφταναν οι προσκυνητές, έφευγαν για να σωθούν. Όλα αυτά συνέβαιναν με τον ίδιο τρόπο κάθε χρόνο στην ίδια μέρα και ώρα.» (Glor. Confes., τόμ. β΄, σελ. 363 της γαλλικής μετάφρασης)

 

Σελ. 126: Οι τότε χριστιανοί αμφιταλανεύονταν ανάμεσα στον Χριστό και τα είδωλα...

Ο γνωστός Alf. Maury, ο οποίος ξόδεψε όλη τη ζωή του στη μελέτη και τη σύγκριση των διάφορων θρησκειών, κατέληξε στο συμπέρασμα «Οn peut le dire hardiment, l’ Europe était plus qu’ à moitié payenne au moyen age» [= Μιλώντας με τόλμη, η Ευρώπη ήταν περισσότερο από μισοπληρωμένη τον Μεσαίωνα = δηλαδή οι Ευρωπαίοι ακολουθούσαν ακόμα πολλά μεσαιωνικά έθιμα].

 

Σελ. 128: Με κάποιο από εκείνους τους ύμνους, με τους οποίους οι καλόγεροι του Μεσαίωνα εκθείαζαν μία μία τις ομορφιές της Παναγίας, τα μάγουλά της, τα στήθη της...

Βλέπε έναν τέτοιο ύμνο ολόκληρο στο Curios. Theolog., σελ. 340. Εδώ μεταφράζω μόνο μία στροφή για την κοιλιά της Παναγίας, «Χαίρε, θαυματουργή κοιλιά της Παρθένου, αγγείο μέσα στο οποίο μαγειρεύτηκαν τα θαύματα του Θεού, νυφικό κρεβάτι, πάνω στο οποίο συνευρέθηκε η θεότητα με τον άνθρωπο....». Και οι άλλες στροφές δεν είναι λιγότερο περίεργες. Τα μάγουλα της Θεοτόκου ονομάζονται κήποι, των οποίων τα λουλούδια βάφονται στο κόκκινο της Θείας Χάρης, οι τρίχες «χορδές του τόξου του θείου ελέους», τα στήθη «πηγές από όπου αναβλύζει το μάννα», τα μπράτσα «κουπιά του σκάφους της Εκκλησίας» και άλλα. Αυτά μου θύμισαν τους στίχους του κ. Π. Σούτσου στο έργο του Βλαχάβα, στους οποίους περιγράφει τα μάτια, τα στήθη, τα πόδια και τις άλλες ομορφιές της ηρωίδας του Μαρίας.

 

Σελ. 129: Συναντούσαν μισόγυμνους Σκλαβηνούς...

Σχετικά με τους Σκλαβηνούς και την εισβολή τους στη Γερμανία, δες την Εκκλησιαστική Ιστορία του Φλωρή στο έτος 736.

 

Στην ίδια σελ.: Μπήκαν δύο γυναίκες, έχοντας δεμένο το πόδι και ντυμένες μόνο με τα λυμένα μαλλιά τους.

Ο αριθμός των γυμνών αυτών προσκυνητριών είχε αυξηθεί τόσο πολύ τα χρόνια εκείνα και η ασχήμια τους στους δρόμους είχε καταντήσει τέτοια, ώστε ο Αυτοκράτορας αναγκάστηκε να εκδώσει νόμο, με τον οποίο οι περιπλανώμενες αυτές ηρωίδες συλλαμβάνονταν από τους στρατιώτες και κλείνονταν σε ειδικούς χώρους, στους οποίους permanebant laborantes [= έμεναν εργαζόμενες]. Βλέπε την κγ΄ Διατριβή του Μουρατόρη.

 

Σελ. 131: ... γιγάντια ελάφια και αγριογούρουνα...

Για το πλήθος και το μέγεθος των ελαφιών και των αγριογούρουνων στα δάση της Φούλδας βλέπε το εικοσάτομο Γεωγραγικόν Λεξικόν στο δικό μας Πανεπιστήμιο.

 

Σελ. 132: Το κεφάλι του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή είχε μεταφερθεί από κάποιο Γάλλο καλόγερο από την Αλεξάνδρεια στη Γαλλία.

Για τα λείψανα και ειδικά για το κεφάλι του Βαπτιστή υπάρχουν τόσες πολλές και τόσο αντιφατικές παραδόσεις [στο πρωτότυπο κείμενο υπάρχει η λέξη «παπαδόσεις», που μάλλον πρόκειται για τυπογραφικό λάθος, εκτός αν ήταν λογοπαίγνιο του Ροΐδη, για να ειρωνευτεί τους Πάπες ή τους παπάδες], ώστε θα πίστευε κάποιος ότι ο άγιος αυτός είχε πολλά κεφάλια, όπως η Λερναία Ύδρα, ή ότι μετά από το θάνατό του πολλαπλασιάστηκαν τα λείψανά του, όπως συνηθιζόταν το Μεσαίωνα, για να είναι αρκετά για την ευλάβεια των χριστιανών. Πάντως μόνο στη Γαλλία υπάρχουν επτά εκκλησίες που καυχιούνται ότι έχουν τα λείψανα του Αγίου Ιωάννη και ο σοφός Δουκάγγιος δε θεώρησε ανάξιο να γράψει μια ογκώδη Ιστορική πραγματεία για το κεφάλι του Αγίου Ιωάννη, Παρίσι 1745, σε οκτακοσίων σελίδων τέταρτο [ό,τι σημαίνει αυτό], στην οποία παραπέμπουμε τους περίεργους.

 

Σελ. 133: Ένα δάχτυλο του Αγίου Σεργίου ή η κνήμη της Αγίας Φεβρωνίας πουλιούνταν πολύ πιο ακριβά από ό,τι σήμερα ένα κεφάλι [από άγαλμα] του Ερμή ή της Αφροδίτης.

Για το δάχτυλο του Αγίου Σεργίου, για την τιμή στην οποία αγοράστηκε από τον γιο του Κλοθαρίου Γουνδοβάλδου από κάποιο έμπορο στη Συρία, με το όνομα Ευφρόνιος, και για τα θαύματά του, βλέπε Γρηγορίου Τουρονήσιου, τόμος β΄, σελ. 110 και 325.

 

Στην ίδια σελ.: Άναβαν φωτιές, για να τιμήσουν τον Άγιο Ιωάννη, γύρω από τις οποίες χόρευαν και γλεντούσαν οι πιστοί, όπως οι πρόγονοί τους γύρω από τους πυρσούς των Παληλίων.

Οι φωτιές του Αγίου Ιωάννη είναι, όπως και οι περισσότερες λαϊκές τελετές του Χριστιανισμού, κληρονομιά από τους ειδωλολάτρες. Οι φωτιές αυτές ανάβονταν παντού στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τις πιο μεγάλες μέρες του χρόνου, για να τιμήσουν οι ειδωλολάτρες τη θεά των βοσκών, την Πάλη. Βλέπε Διονυσ. Αλικαρν. Ρωμ. Αρχαιολ. α΄, σελ. 88, Τίβουλ. βιβλ. Β΄, Ελεγ. ε΄, και Προπερ. Δ΄, άσμα δ΄. Μετά την εξορία των ειδώλων, το πανηγύρι γινόταν προς τιμήν του Αγίου Ιωάννη. Βλ. Ιστορία της Μαγείας του Αλ. Μωρή, σελ. 164.

 

Στην ίδια σελ.: Το πανηγύρι βρισκόταν στην κορύφωση...

Όλη η σκηνή προέρχεται από τους Λατίνους ποιητές, που περιγράφουν τη γιορτή των Παληλίων.

 

Στην ίδια σελ.: Πρoσέθεταν δεμάτια από άχυρα στη φωτιά.

Βλ. Τίβουλ. Β΄, ε΄:

Ille levis stipulae solemnae potus acervos

Accendet, flammas trasilietque sacras κτλ.

 

Στην ίδια σελ.: Αφού σήκωναν τα ράσα, πηδούσαν πάνω από τη φωτιά.

Βλ. Οβιδίου Fast. Δ΄, 705:

Μοxque per ardentes stipulae crepitantis acervos

Transias celeri strenua membra pede.

 

Σελ. 134: Ξαπλωμένοι στη χλόη, βύθιζαν τα πιρούνια στις κατσαρόλες....

Βλ. Προπέρτ. βιβλ. Δ΄, Άσμα δ΄:

Annua pastorum convivia, lusus in urbe,

Quum pagana madent fercula deliciis,

Quumque super raros foeni flammantis acervos

Trajicit immundos ebria turba pedes (...)

[Όποιος θέλει, ας κάνει μετάφραση από τα λατινικά. Βαριέμαι,εεεεε]

 

Στην ίδια σελ.: ... το ιεράκιο [= τριφύλλι], για να διώξει τους Δαίμονες.

Το φυτό αυτό, που ονομάζεται στη Γαλατία και χόρτο του Αγίου Ιωάννη, ήταν ιερό [σύμβολο] του ήλιου για τους Δρυΐδες και στους χριστιανούς χρησίμευε για απομάκρυνση των ακάθαρτων πνευμάτων και ονομαζόταν τότε fuga doemonum [= φυγή των δαιμόνων]. Στη βόρεια Ιταλία επικρατεί ακόμα μία πρόληψη, σύμφωνα με την οποία όποιος βρίσκει τετράφυλλο τριφύλλι στη λάμψη της φωτιάς του Αγίου Ιωάννη, μπορεί με αυτό να κάνει τους δαίμονες υπηρέτες των επιθυμιών του. Δες Γερμανική Μυθολογία του Ι. Ουόλφιου, τόμος α΄, σελ. 236.

 

Σελ. 139: Οχυρώνονταν πίσω από τα τείχη του κοινοβίου [= του μοναστηριού].

Τα πλούτη που συγκεντρώνονταν στα μοναστήρια, προκαλούσαν την πλεονεξία των άπιστων και των χριστιανών οπλαρχηγών πολλές φορές, με αποτέλεσμα οι Ηγούμενοι να αναγκάζονται να τα οχυρώνουν σαν πολεμικά φρούρια. Σχετικά με την πολεμική διάθεση/ικανότητα των καλόγερων, το βάρος των ροπάλων τους, το μέγεθος και την αγριότητα των σκύλων τους και άλλα, βλ. τη Θεολογική Εγκυκλοπαίδεια του Migne, τόμος νγ΄, στήλη 36 και έπειτα και την περιγραφή του Delys για το μοναστήρι στη Πρόμη, τόμος α΄, σελ. 202.

 

Στην ίδια σελ.: ... στολισμένο με τερατόμορφα αγάλματα των Δώδεκα Αποστόλων.

Οι πιο πολλές τραπεζαρίες στα τότε μοναστήρια ήταν διακοσμημένες ή καλύτερα τις ασχήμαιναν με τέτοιου είδους άσχημα αγάλματα και μερικές φορές προσέθεταν και τον δέκατο τρίτο μαθητή, δηλαδή τον Ιούδα, ο οποίος είχε στο λαιμό του το σχοινί με το οποίο κρεμάστηκε, και οι μοναχοί, καθώς έμπαιναν στην τραπεζαρία, προσκυνούσαν τους Δώδεκα Αποστόλους και έφτυναν το πρόσωπο του προδότη. Δες Mabil. Veter. Analect., τόμος Β΄, στήλη 403.

 

Στην ίδια σελ.: ... τις υπόγειες φυλακές...

Δες την περιγραφή των φοβερών αυτών φυλακών στο έργο Vade in pace [= πορεύσου εν ειρήνη] του αρχιτέκτονα Viollet-Leduc, στην εφημερίδα Συζητήσεις, Οκτ. 30, 1865.

 

Σελ. 137: Ο ζωολόγος Βόρνος προσπάθησε να κατατάξει τους καλόγερους σε γένη και είδη, ακολουθώντας το σύστημα του Λινναίου.

Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε ανώνυμα στη Βιέννη το 1782, με τον τίτλο Specimem monachologiae mothoda Linnaeana. Οι περισσότεροι βιβλιογράφοι το αποδίδουν στον φημισμένο κογχυλιολόγο [= ειδικό στα κοχύλια] Born, ο οποίος το έγραψε, για να διασκεδάσει τον Αυτοκράτορα Ιωσήφ τον 2^ο. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα αυτού του μικρού βιβλίου είναι η πραγματική επιστημονική ακρίβεια, με την οποία κατατάσσονται οι καλόγεροι σε διάφορες κατηγορίες και υποκατηγορίες, διακρίνοντας τις παραμικρές διαφορές σε κάθε τάγμα μοναχών ή στη συμπεριφορά τους. Ο πολυμαθής συγγραφέας εξετάζει ακόμα και τη φωνή τους, αν είναι «melodus vel ingratus, cantans vel irans; guturalis vel nasalis; clamosus vel murmurans; flebilis vel hilaris, gruniens vel latrans…». Επιπλέον κατηγοριοποιεί ακόμα και τον τρόπο που περπατούσαν «tardigradus, festinans, ignavus, durus» και άλλα.

 

Σελ. 138: ... φορούσαν κουκούλα με ραμμένη πάνω της εικόνα της Παναγίας, για να προστατευτεί το κεφάλι τους από τις ψείρες...

Η συνήθεια αυτή αναφέρεται στα παλιά Συναξάρια και διατηρείται ακόμα από τους χωρικούς στη Γερμανία. Βλ. Η. Heine, Atta-Troll, άσμα Α΄, στρ. θ΄.

 

Στην ίδια σελ.: ... αντί για βούτυρο χρησιμοποιούσαν άλειμμα.

Ο Άγιος Βενέδικτος Ανιάνος εισήγαγε τον 8^ο αιώνα το άλειμμα στα μοναστήρια των Φράγκων, εξαιτίας της υπερβολικής τιμής του λαδιού και επιπλέον για να αποδείξει ότι οι καλόγεροι δεν απείχαν από το κρέας εξαιτίας δεισιδαιμονίας. Βλ. Εκκλησιαστική Ιστορία του Guerin, τόμος Γ΄, στήλη 82.

 

Στην ίδια σελ.: ... τους τιμωρούσαν με στέρηση του αλείμματος.

Οι μεθυσμένοι καταδικάζονταν σε στέρηση του αλείμματος για τριάντα μέρες. Βλ. Ed. Fournier, Hist. des Hotel. σελ. 194. Σχετικά με το ξύρισμα των μοναχών, τη φλεβοτομία, το πλύσιμο των ποδιών και άλλα, δες το βίο και τους κανόνες του Αγίου Βενέδικτου της Ανιάνης, από όπου προέρχονται όλες οι πληροφορίες που χρησιμοποιήθηκαν στο κείμενο, Migne, Encycl. Theol. τόμος ΝΓ΄, στήλη 79 και έπειτα.

 

Σελ. 139: Βοσκός [= αρχηγός] του κοπαδιού ήταν ο Άγιος Ραβάνος.

Σχετικά με τη ζωή, τα συγγράμματα, τα μικρά ποιήματα που γράφονταν σε σχήμα σταυρού και άλλα στοιχεία για τον Αρχιμανδρίτη αυτό, δες τα Ann. Ord. S. Benedicti του Μαβίλλωνα στο έτος 840 ή τη Γεν. Βιογραφ. του Διδότου στον Raban Maur.

 

Σελ. 143: Παραπέμπω τον αναγνώστη στη μελέτη του Αγίου Βασιλείου...

Βλ. Αγίου Βασιλείου, Περί Παρθενίας, έκδ. 1638, σελ. 679 [όποιος ενδιαφέρεται, ας το δει στο πρωτότυπο].

 

Σελ. 145: Ο Πρίαπος λατρευόταν ακόμα με το όνομα Άγιος Βίτος...

Η λατρεία του Πριάπου ή Φαλλού συνεχιζόταν με πολλή θέρμη στη Γαλατία και τη Γερμανία μέχρι τον 12^ο αιώνα. Το αρχικό όνομα είχε αλλάξει πολλές φορές, εκφράζοντας με ακρίβεια το σκοπό των τελετών. Έτσι στη Σφιτσερχόφη ήταν Saint Vit, στο Ανίκιο (σημερινό Puy-en Velay) S. Foutin και αλλού Saint Greluchon. Οι γυναίκες έξυναν το φαλλό του άσεμνου ειδώλου και αναμείγνυαν τα ρινίσματα με το κρασί που προσέφεραν στη συνέχεια στους συζύγους ή εραστές τους, ut plus in amorem exardescant [= για να τους ωθήσουν στον έρωτα] ή το έπιναν οι ίδιες, αν ήταν στείρες ή frigidae [= ψυχρές]. Ο Ερρίκος Στέφανος συγκέντρωσε τα πιο περίεργα σχετικά αποσπάσματα στο βιβλίο του Απολογία του Ηροδότου (τόμος β΄, κεφ. 38).

 

Σελ. 148: ...του Αγίου Αντωνίου, σύμφωνα με τον οποίο τα μοναστήρια υπάρχουν εξαιτίας των καλόγερων, όπως η θάλασσα εξαιτίας των ψαριών.

Σωζομένου, Εκκλησιαστική Ιστορία, στήλη 807, Παρίσι 1859 [το σχετικό απόσπασμα παρατίθεται στο πρωτότυπο].

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ Γ' ΜΕΡΟΣ

 

Σελ. 151: Η παρομοίωση ανάμεσα στους κάπηλους και τους ιερείς του Χριστιανισμού και του βαρελιού ανήκει σε κάποια Σύνοδο του ένατου αιώνα.

Δες στο έργο του Εδ. Φουρνιέρου, που προαναφέρθηκε, τόμος α΄, σελ. 198.

 

Σελ. 152: Μετά το θάνατο του Καρόλου του Μεγάλου δε υπήρχαν ούτε ταχυδρομικοί σταθμοί ...

Βλέπε L. Hornik, Traité de l' origine des postes, ap. Calmet, τόμ. γ΄, στήλη 1210: L' usage des postes etant tombé avec l' empire Romain fut relevé par Charlemagne: mais son dessin fut abandonνé par ses successeurs [= Η χρήση των ταχυδρομείων έπεσε μαζί με τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και ανυψώθηκε από τον Κάρολο τον Μέγα, αλλά το σχέδιό του εγκαταλείφθηκε από τους διαδόχους του].

 

Σελ. 153: Αυτού του είδους οι γάιδαροι ονομάζονταν σταυροφόροι...

Σχετικά με αυτούς τους γαϊδάρους, το σταυρό που είχαν στη ράχη τους και άλλα στοιχεία, βλέπε τη μελέτη του Guerazzi d’ Asino, Ταυρίνο 1857, σελ. 362. Σχετικά με την ταχύτητα και την ομορφιά των γαϊδάρων στο Μεσαίωνα υπάρχουν πληροφορίες στο γοτθικό ύμνο, που ψάλλεται στις εκκλησίες της Δύσης την ημέρα της γιορτής του Όνου [= γαϊδάρου].

 

Σελ. 155: Οι γιοι του Καρόλου μάλωναν με όπλα.

Η περιγραφή της κατάστασης που επικρατούσε τότε στη Γερμανία είναι ακριβής και προέρχεται από το έργο Χρονικά του Εγινάρδου και την Ιστορία των Γάλλων του Σισμόνδη, τόμος γ΄.

 

Σελ. 157: Η άποψη του Χρύσιππου για τη νεκροφαγία.

Βλέπε Διογ. Λαερτ. βιβλ. Ζ΄, κεφ. 7.

 

Σελ. 158: Η μυρωδιά ενός γυναικείου γράμματος αρκεί για να αναστατώσει όλους τους κατοίκους του Αγίου Όρους.

Κάποιος φίλος μου Ηγούμενος σε μοναστήρι του Αγίου Τάφου στη Βλαχία, μου είπε ότι, όταν ήταν στο Άγιο Όρος, επέστρεψε ένα βράδυ στο κελί του και βρήκε εκεί, πάνω από πενήντα καλόγερους να μυρίζουν με απληστία ένα γράμμα, που είχε πάρει από κάποια δεσποινίδα από τη Βλαχία, μαντεύοντας από τη μυρωδιά ότι προερχόταν από γυναίκα.

 

Στην ίδια σελ.: Από τον Άγιο Γάλλο πήγαν στη Τίγυρο...

Όλες οι πληροφορίες για τις τότε ελβετικές πόλεις είναι ιστορικές. Δες τα Χρονικά του Αγίου Γάλλου και το δεκάτομο Γεωγραφικόν Λεξικόν, Παρίσι 1823-33, στα λήμματα των διάφορων πόλεων. Την πορεία της Ιωάννας την όρισα με βάση το μεσαιωνικό χάρτη του Lenglet-Dufresnois.

 

Σελ. 159: Οι απόγονοι του Ισραήλ ήταν τότε παντοδύναμοι στη Γαλλία...

Για την παντοδυναμία και τις καταπιέσεις των Εβραίων [προς άλλους] τον 9^ο αιώνα, δες την επιστολή του Επισκόπου του Λουγδούνου, Αγίου Αγοβάρδου, προς τον Αυτοκράτορα Λοθάριο, στην οποία απαριθμούνται οι βιαιοπραγίες που έκαναν με τη βοήθεια της αυτοκρατορικής φρουράς, την οποία είχαν εξαγοράσει με πολύ χρυσό. S. Agobardi, Epist. de Ιnsolenia Judaeorum, στον α΄ τόμο των απάντων του, τα οποία εκδόθηκαν στη Λατινική Πατρολογ. του Migne.

 

Σελ. 160: Άρχισε να λέει ότι ο Ιησούς ήταν κάποιος τιποτένιος Εβραίος...

Όλες αυτές οι ιστορίες, με τις οποίες οι Εβραίοι τότε προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν τους Γαλάτες [= Γάλλους], προέρχονται από το Ταλμούδ. Βλ. τη γαλλική μετάφραση του Ελιφά Λευή, Libre des Esprits, σελ. 37 και έπειτα.

 

Σελ. 161: Ο Άγιος Αγοβάρδος είναι ο μόνος από τους Άγιους, του οποίου την άκρη του ρούχου του θα φιλούσα με σεβασμό.

Βλέπε τη βιογραφία του πραγματικά αποστολικού αυτού ανθρώπου στη Θεολ. Εγκυκλοπ. του Migne, τόμος να΄, και κυρίως το σχετικό άρθρο του Αλεμβέρτου στη μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια, στο οποίο ο φιλόσοφος αποδίδει στον σοφό Επίσκοπο τον αναγκαίο φόρο θαυμασμού. 

 

Σελ. 164: Έφτασαν στην Αρελατία μετά από ταξίδι έξι ημερών στη θάλασσα.

Η πόλη αυτά, η σημερινή Arles, γράφεται επίσης χωρίς να κλίνεται από τον Στράβωνα, ως Αρέλατε. Σχετικά με τα ρωμαϊκά μνημεία εκεί, τα σύκα, τα αλλαντικά και τις γυναίκες, βλέπε Discours Panegyriques sur la ville d' Arles, του Κορδελιέρου J. Priva, Παρίσι 1612.

 

Σελ. 165: Ο κανονισμός ήταν σκληρός, όπως το ράσο του Αγίου...

Ο κανονισμός αυτός υπάρχει στο έργο του Βαρονίου, Ann. Eccles. στο έτος 506, όπου γίνεται αναφορά και για τον αριθμό των μαστιγώσεων, που δεν μπορούσε να ξεπερνά τις τριάντα εννιά. Για την επανάσταση των καλογριών και για τις θεατρικές παραστάσεις στα μοναστήρια βλέπε την Ιστορία των Μοναστηριών του Pauline Roland.

 

Σελ. 166: Ο χώρος του ύπνου, όπου περνούσαν το μεσημέρι οι μοναχές.

Το μοναστήρι στην Αρελατία ήταν το μοναδικό στη Γαλλία, στο οποίο αντί για ατομικά κελιά υπήρχε κοινό δωμάτιο ύπνου, για να είναι σε αυστηρή επιτήρηση οι καλόγριες. Δες τον παραπάνω κανονισμό.

 

Σελ. 172: ... στη σπηλιά της Αγίας Μαγδαληνής στην Αγία Βώμη.

Οι σπουδαιότεροι Γάλλοι θεολόγοι και χρονογράφοι δε θεώρησαν ανάξιο να υποστηρίξουν με μεγάλες μελέτες τη μετάβαση της Αγίας Μαγδαληνής στη Γαλλία, με τη συνοδεία του Αγίου Λαζάρου, του Τροφίμου και του Μαξιμίνου. Η πράξη τους αυτή προέρχεται, όπως είπαμε παραπάνω και για τον Άγιο Διονύσιο, στην επιθυμία τους να αποδειχθεί η γαλατική Εκκλησία σύγχρονη των Αποστόλων. Ο κατάλογος των βιβλίων  που γράφτηκαν για το ταξίδι αυτό της Αγίας Μαγδαληνής είναι ανεξάντλητος, αλλά περιοριζόμαστε να παραπέμψουμε τους περίεργους στο Μαgdalena Massiliensis advenα του Ιησουίτη Guesnay και στις τρεις μελέτες του σοφού Λωνοΐου, με τις οποίες ο αμείλικτος αυτός εχθρός των λαϊκών προκαταλήψεων, ο οποίος πήρε την επωνυμία demicheur de legendes, αποδεικνύει ότι ο ισχυρισμός για το ταξίδι αυτό της Αγίας Μαγδαληνής είναι ανυπόστατος και γελοίος. Αλλά οι μελέτες του Λωνοΐου καταδικάστηκαν στη Ρώμη και οι ιερείς στην Προβιγγία εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να εισπράττουν χρήματα από τους προσκυνητές, δείχνοντάς τους τα σημάδια από τα γόνατα της Μαγδαληνής στο βράχο, το λάκκο που σκάφτηκε από τα δάκρυά της και την τρύπα, από την οποία είχε φυτρώσει το πάντα ανθισμένο και θαυματουργό μικρό δένδρο. Δες γι’ αυτά και για το μικρό ναό που χτίστηκε στη μνήμη της Αγίας, το Monum. ined. sur l’ apost. de M. Magdaleine en Provence του Migne, τόμ. 2, Παρίσι 1848, και το Λεξικ. των Προσκυνήσ. τόμος α΄, στήλη 281.

 

Σελ. 175: Άφθονο αίμα έσταζε από τη ρίζα του φυτού...

Σε αυτό το σημείο μιμήθηκα τον Βιργίλιο.

Horrendum et dictu video mirabile monstrum.

Nam, quum prima solo raptis radicibus arbos

Vellitur, huic atro liguuntur sanguine gutae (…)

 

Στην ίδια σελ.: Ακούγονταν γοεροί αναστεναγμοί και μια πένθιμη φωνή.

…………………..Genitus lacrymabilis imo

auditur tumulo et vox reddita fertur ad aures

[Και σε αυτό το σημείο μιμήθηκε τον Βιργίλιο.]

 

Σελ. 177: ...  μία βενετσιάνικη τριήρης, η οποία μετέφερε στη Βενετία το σώμα και το Ευαγγέλιο του Αγίου Μάρκου, που γράφτηκε από το ίδιο το χέρι του.

Τα λείψανα του Αγίου Μάρκου μεταφέρθηκαν στη Βενετία το 820, ενώ το Ευαγγέλιο του, που γράφτηκε από το ίδιο του το χέρι, παρουσιάζεται ακόμα και σήμερα στους περίεργους. Αλλά, επειδή αρχικά είχε τοποθετηθεί σε βαθύ υπόγειο, αλλοιώθηκε τόσο πολύ από την υγρασία και από τα ποντίκια, ώστε κανείς δεν μπορεί να διακρίνει ούτε σε ποια γλώσσα είναι γραμμένο. Άλλοι από τους κριτικούς ισχυρίζονται ότι είναι γραμμένο στα λατινικά, άλλοι ότι διακρίνουν γράμματα που ανήκουν στο ελληνικό αλφάβητο. Βλ. το Iter Italicum του Μονφόκωνα, κεφ. δ΄, σελ. 55 και έπειτα.

 

Στην ίδια σελ.: Τα χρόνια εκείνα ήταν ο χρυσός αιώνας της σωματεμπορίας.

Για την «ανδροκαπηλία» [= εκμετάλλευση των ανδρών = σωματεμπόριο ανδρών ειδικά] τον 9^ο αιώνα, δες την επιστολή που προαναφέρθηκε (De insolentia Judaeorum) του Αγίου Αγοβάρδου προς τον Αυτοκράτορα Λοθάριο, στην οποία ο καλός Επίσκοπος κατηγορεί όσους πουλούσαν Χριστιανούς δούλους στους Εβραίους. Σχετικά με τους πειρατές και το εμπόριο των Βενετών και των Γενοβέζων στην Αυτοκρατορία, βλέπε τη λ΄ Διατριβή του Μουρατόρη.

 

Σελ. 178: Υπήρχε αμφισβήτηση αν οι γυναίκες ανήκουν στο ανθρώπινο γένος.

Γνωστή είναι η Σύνοδος που πραγματοποιήθηκε στη Μακόνη της Γαλλίας το 585, για να αποφασιστεί αν οι γυναίκες ήταν άνθρωποι. Σχετικά με την κόρη του Αριστόξενου, βλέπε το Λεξικό της Σούδας στο λήμμα Ονοκήλη, ενώ για τους ιππικούς και τραγικούς έρωτες των γυναικών στην Αίγυπτο και τη Θεσσαλία και τα τέρατα που γεννήθηκαν από αυτούς, βλέπε τη Φυσική Ιστορία του Πλίνιου, βιβλ. η΄, κεφ. 64 και του Ηροδότου Ευτέρπη, κεφ. 49, και παράβαλε Φιλόστρατου, στο βίο του Απολ. Τυανέα, σελ. 153, εκδ. Διδότου.

 

Σελ. 181: Στην Κύρνη φυλάσσεται η ράβδος του Μωυσή...

Για τα λείψανα αυτά, που εκτίθενται ακόμα και σήμερα για προσκύνηση, βλέπε Ιστορία της νήσου Κύρνου του Φιλιππίνη, βιβλ. β΄, σελ. 390.

 

Στην ίδια σελ.: ... την περίφημη Σαρδώ για τα τυριά και για την απιστία των κατοίκων.

Βλέπε Tassoni, Secchia Rapita, άσμα β΄:

............. l’ isola di Sardi

Ricca di caccio ed uomini bugiardi

 

Σελ. 182: Το Θησείο, που ήταν χριστιανική εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο.

Στο διωγμό του Θεοδοσίου εναντίον των ειδωλολατρών, όταν εκδόθηκε διάταγμα για κατεδάφιση των αρχαίων ναών στην Αθήνα, όσοι αγαπούσαν τους αρχαίους, για να σώσουν τους πιο λαμπρούς ναούς από την καταστροφή, τους άλλαξαν βιαστικά σε χριστιανικές εκκλησίες, αφιερώνοντας άλλο στην Παρθένο Μαρία αντί της παρθένου Αθηνάς, άλλον στον Άγιο Γεώργιο αντί του Θησέα. Βλέπε Ι. Μαλαλά, λόγος ς΄.

 

Σελ. 183: ... ονομάζοντας τους Θεούς Άγιους...

Οι περισσότεροι από τους Αγίους μας είναι πραγματικά Έλληνες θεοί ή ημίθεοι, που άλλαξαν όνομα, όμοιοι σε όλα τα άλλα με τους αρχαίους. Ο Άγιος Νικόλαος αντικατέστησε τον Ποσειδώνα, που σήκωνε και ηρεμούσε τρικυμίες, ο Άγιος Μιχαήλ οδηγεί στον Παράδεισο ή στον Άδη τις ψυχές, όπως προηγουμένως ο Ερμής, ο Άγιος Δημήτριος είναι ο Πάνας των χριστιανών βοσκών, ο Ήλιος λατρεύεται ακόμα και σήμερα στις κορυφές των βουνών με το όνομα Άγιος Ηλίας [= Προφήτης Ηλίας] κτλ. Βλέπε Πουκεβίλ. Περιήγ. στην Ελλάδα, τόμος στ΄, σελ. 143 και Αλφ. Μωρή, Croyances …de l’ Antiquite, σελ. 333 και έπειτα.

 

Στην ίδια σελ.: ... του αισχρού Θεόφιλου, που έκοβε τα χέρια των ζωγράφων...

Δες Κεδρινό, Ζωναρά και κυρίως Γενέσιο στο βίο του Θεόφιλου, σελ. 29 της έκδ. Βενετίας και Βαρονίου Χρονικά στο έτος 804. Για τους αναστημένους νεκρούς, τις εικόνες που μιλούν και τα κάρβουνα που χορεύουν, δες Νέος Παράδεισος στο βίο του Αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη.

 

Σελ. 184: Κολλούσαν τρίχες πάνω στα εικονίσματα...

Όλα αυτά προέρχονται σχεδόν κατά λέξη από την επιστολή των Αυτοκρατόρων Μιχαήλ και Θεόφιλου προς τον Λουδοβίκο του Ευήθη. Βλ. Εγινάρδου, Χρονικά, σελ. 162, έκδ. Teulet, ενώ η επιστολή των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων συμπεριλαμβάνεται στις Βυζαντινές Μελέτες του Ζαμπέλιου, σελ. 335.

 

Στην ίδια σελ.: Η εικόνα του Σωτήρα πάνω στο μαντίλι για τη μύτη της Προυνίκης.

Η Αγία Βερονίκη ή Προυνίκη, όταν συνάντησε τον Ιησού να καταρρέει ιδρωμένος, καθώς ανέβαινε στο Γοργοθά κουβαλώντας το σταυρό του, του προσέφερε το μαντίλι της, για να σκουπιστεί. Η εικόνα του Σωτήρα έμεινε χαραγμένη ανεξίτηλη πάνω στο ύφασμα, το οποίο φυλάσσεται μέχρι σήμερα στο ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Προς τιμήν της εικόνας αυτής τελείται κάθε χρόνο ιερή τελετή στις 4 Φεβρουαρίου. Σύμφωνα με άλλους πάλι το Βερονίκη δεν είναι όνομα γυναίκας, αλλά σύνθετη λέξη από τη λατινική vera (= αληθινός) και από την ελληνική εικόνα. Βλ. σχετικά στο έργο Legentes chretiennes του Μωρή.

 

Σελ. 185: Ο Επίσκοπος Αθηνών Νικήτας...

Ο Επίσκοπος αυτός στάλθηκε στην Αθήνα από τον Πατριάρχη Ιγνάτιο. Το όνομά του αναφέρεται δύο ή τρεις φορές από τον Φώτιο. Βλέπε και Δ. Σουρμελή, Συν. Καταστ. των Αθηνών, σελ. 61.

 

Στην ίδια σελ.: ... των ναών, στους οποίους σύμφωνα με τον Πλούταρχο κανένας ειδωλολάτρης δεν τολμούσε να μπει, έχοντας πάνω χρυσό.

Σε κανέναν αρχαίο ναό δεν ήταν θεμιτό να μπαίνει κάποιος οπλισμένος [αυτή τη λέξη χρησιμοποίησε ο Ροΐδης] με «χρυσό σε μερικούς ναούς, όσοι μπαίνουν, το αφήνουν έξω», Πλουτάρχου, Πολ. Παραγγελ. έκδ. Διδότου, τόμ. β΄, σελ. 1000.

 

Σελ. 186: Κάνουν το σημείο του σταυρού με τα τρία δάχτυλα, που δηλώνουν την Αγία Τριάδα...

Όλοι αυτοί οι συμβολισμοί, ακόμα και η συμβολική σημασία της ενδυμασίας των ιερέων στην Ανατολή προέρχονται από τη Μυστική Θεωρία του Αγίου Γερμανού, Πατρολ. τόμ. ρη΄, σελ. 386 και έπειτα, στην κάτω βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου.

 

Στην ίδια σελ.: ... της Παρθένου, της οποίας την πραγματική παρουσία στα μυστήρια πίστευαν οι ανατολίτες.

Ο Πατριάρχης Γερμανός στη μελέτη που προαναφέρθηκε, ονομάζει τη κομμάτι που προσφέρεται στην Παναγία ως σώμα της Υπεραγίας Παρθένου (apud Picard). Αλλά η απρεπής αυτή έκφραση προκάλεσε πολύ γέλιο στους δυτικούς στις διαμάχες για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες.

 

 Στην ίδια σελ.: Μεταμορφώθηκε ο άρτος της πρόθεσης σε ορατή Παρθένο.

Δες Αμαρτωλ. Σωτηρία στο βίο του Αγίου Πελάγιου.

 

Σελ. 187: ... της ατελείωτης τελετής, η οποία ήταν συντόμευση της συντόμευσης του Αγίου Ιακώβου.

Η λειτουργία του Αγίου Ιακώβου διαρκεί έξι ολόκληρες ώρες. Όταν ελαττώθηκε η ευλάβεια των πιστών, ο Άγιος Βασίλειος τη συντόμευσε στο μισό και ο Άγιος Χρυσόστομος περιόρισε τη λειτουργία του Βασιλείου στα σημερινά της όρια [στην εποχή του Ροΐδη, μέσα του 19^ου αι.]. Αλλά κανείς μετά από αυτόν δεν επιχείρησε νεότερες μεταρρυθμίσεις, ώστε μόνο εμείς, ανάμεσα σε όλα τα εξευγενισμένα έθνη, έχουμε ακόμα δίωρη μεσαιωνική λειτουργία, την οποία ακούμε μία φορά το χρόνο.

 

Σελ. 188: ... να φορούν σώβρακο, το οποίο θεωρείται από τους ανατολικούς ως ασυγχώρητη μαλθακότητα.

Ο Καρδινάλιος Ουμπέρτος, απαντώντας στην επιστολή του Πατριάρχη Κωνσταντίνου Μιχ. Κηρουλάριου, κατηγορεί τους Έλληνες, επειδή απομακρύνουν από την Αγία Τράπεζα τις γυναίκες που περνούν εμμηνόρροια και αφορίζουν τους ιερείς που φορούν σώβρακο. Βλ. Picard, Cerem. Relig. τόμ. γ΄, σελ. 83, της σε φύλλα έκδοσης στο Αμστελοδ. 1733.

 

Στην ίδια σελ.: ... να φτύσουν πάνω στις εικόνες ή να παντρευτούν καλογριά.

Δες Ν. Παράδεισος στο βίο του Αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη.

 

Σελ. 189: Ο Πατήρ Βατθαίος, από το στόμα του οποίου έβγαιναν σκουλήκια εξαιτίας της υπερβολικής νηστείας.

Βλ. Σωζομ. Εκκλ. Ιστορ. στήλη 1392: «Μερικοί είχαν φτάσει σε τόσο μεγάλη εγκράτεια, όπως ο Βατθαίος, ώστε να βγαίνουν σκουλήκια από την πολλή ασιτία». Σχετικά με τον Μελέτιο, Παφνούτιο, Νικήτα και άλλους βλ. Βίοι Αγίων του Σίμωνος του Μεταφραστή ή τον Ν. Παράδεισο στο βίο του καθένα από τους Αγίους που αναφέρονται στο κείμενο.

 

Σελ. 190: ... σχετικά με τους σκυλοκέφαλους ή τους Σάτυρους, οι οποίοι ζούσαν μαζί με τον Άγιο Αντώνιο...

Ο Άγιος Αντώνιος, όταν ήταν μοναχός στη Θήβα, έγινε φίλος με κάποιο κατσικοπόδαρο Σάτυρο, στον οποίο δίδασκε την αλήθεια της χριστιανικής θρησκείας και ο ευγνώμων Σάτυρος προσέφερε στον Άγιο φοίνικες έναντι των διδασκαλιών. Βλ. Αγ. Ιερών. στο βίο του Αγίου Αντωνίου, σελ. 36. Και ο Άγιος Αυγουστίνος μιλάει για τις Δρυάδες, τις Σειρήνες, τους Σάτυρους κτλ, οι οποίοι ασπάστηκαν το Χριστιανισμό. Δες τη μελέτη του Remusat, Des races humaines, σελ. 83 και έπειτα.

 

Σελ. 191: ... τρεις ευνούχοι της βυζαντινής αυλής...

Οι περικομμένοι αρχιερείς ήταν τόσοι πολλοί την εποχή εκείνη, ώστε ο πρέσβυς του Όθωνα, ο Λιουτπράνδος, θεώρησε ότι το προσωνύμιο ευνούχος ήταν τιμητικός τίτλος των Ελλήνων Επισκόπων.

 

Στην ίδια σελ.: Προσέφερε ένα κομμάτι άρτου στην εικόνα της Παναγίας...

Η συνήθεια αυτή, δηλαδή να προσφέρεται το πρώτο κομμάτι στην Παναγία, διατηρήθηκε από τους καλόγερους στο Άγιο Όρος μέχρι τον 17^ο αιώνα. Όταν συγκεντρώνονταν οι μοναχοί γύρω από το τραπέζι, έκοβε ο Ηγούμενος ένα κομμάτι άρτου, το οποίο προσφερόταν πάνω σε ασημένιο δίσκο στην εικόνα της Παναγίας, που ήταν τοποθετημένη σε ένα στασίδι δίπλα στο τραπέζι. Δες Περιηγ. Ελλάδος του Άγγλου Covel, τόμ. ε΄, σελ. 1. Η συνήθεια αυτή μου φαίνεται ότι είναι κληρονομιά από τους ειδωλολάτρες, οι οποίοι πίστευαν ότι οι θεοί είναι παρόντες στα συμπόσια, όπως αναφέρεται από τον Οβίδιο, Fast. βιβλ. ε΄:

Μos erat et mensa credere adesse Deos.

Και η Βέστα ή Εστία έπαιρνε πάντα το πρώτο κομμάτι:

Fert missos Vestae pura patella eibos.

 

Στην ίδια σελ.: ... απλώθηκε η ευχάριστη μυρωδιά σκόρδων και πράσσων.

Η περιγραφή των φαγητών προέρχεται από το βιβλίο Πρεσβεία του Επισκόπου Κρεμώνας Λουϊτπράνδου, ο οποίος είχε σταλεί ως πρέσβυς στην Κωνσταντινούπολη, στον Νικηφόρο Φωκά και περιέγραψε με λεπτομέρειες τα έθιμα, τα ρούχα, τα συμπόσια και όσα άλλα έζησε στη βυζαντινή αυλή. Το περίεργο αυτό μικρό βιβλίο συμπεριλαμβάνεται στα Εκκλ. Χρονικ. του Βαρόνιου και στη συλλογή Rerum Italic. του Μουρατόρη. Επιπλέον μεταφράστηκε στα ελληνικά με επιτυχία από τον Ζαμπέλιο, στου οποίου τη μετάφραση παραπέμπουμε τον αναγνώστη, Βυζαντ. Μελέτες, σελ. 515.

 

Σελ. 192: ... το κρασί που αναμείγνυαν με πίσσα, γύψο και ρητίνη.

Το πιο μεγάλο παράπονο του Λιουτπράνδου εναντίον των Βυζαντινών ήταν η κακή ποιότητα και η νόθευση του κρασιού με γύψο και ρητίνη. Η συνήθεια αυτή, δηλαδή η ανάμιξη με πίσσα, γύψο, ρητίνη ή θαλασσινό νερό, είναι αρχαιότατη στους Έλληνες, οι οποίοι «προσθέτουν θάλασσα στο κρασί, ενώ όσοι ζουν μακριά από τη θάλασσα, προσθέτουν γύψο από τη Ζάκυνθο, όταν ψήνουν», βλ. Πλουτάρχου, Φυσικ. Αιτιών, ι΄.

 

Σελ. 195: Άρχισαν να εξυμνούν τα θαύματα...

Όλα αυτά τα θαύματα προέρχονται σχεδόν κατά λέξη από τα δικά μας Συναξάρια. Βλ. Αμαρ. Σωτηρία, Παράδεισος, Καλοκαιρινή και Συναξαριστής στους βίους των Αγίων που αναφέρονται στο κείμενο.

 

Σελ. 196: Αν πιστεύουν ότι το ψωμί και το κρασί αλλάζουν πραγματικά σε σώμα και αίμα του Σωτήρα...

Η πιο μεγάλη αντιπαράθεση ανάμεσα στους Καθολικούς και τους Διαμαρτυρομένους αφορά στο αν πιστεύουν οι Έλληνες στην πραγματική παρουσία του θείου σώματος στα μυστήρια και έχουν γραφεί εκατοντάδες βιβλία γι’ αυτό. Όσο μπόρεσα να καταλάβω από αυτά, η διαφορά ανάμεσα στους Καθολικούς και τους Ανατολίτες [= Ανατολικούς Ορθόδοξους] βρίσκεται στο ότι οι Καθολικοί πιστεύουν ότι μετά την «καθιέρωση» [τον αγιασμό τους, εννοεί;] το ψωμί και το κρασί σταματούν να είναι τέτοια, επειδή αλλάζουν σαν με μαγικό ραβδί, στο σώμα και το αίμα του Σωτήρα, αλλά εμείς πιστεύουμε ότι στην ουσία του ψωμιού προστίθεται η ουσία του θείου σώματος, θεωρώντας τη Θεία Μετάληψη ως τροφή που διακόπτει τη νηστεία και υπόκειται στην πέψη, εξαιτίας των οποίων οι Καθολικοί μας ονομάζουν κοπρανιστές (stercoranistes). Βλέπε Γερμ. Μυστ. Θεωρία και Ηλ. Τανταλίδη Παπ. Έλεγχοι. Παράβαλ. Ricard Dissert. sur la Transubs. des Grecs, σελ. 89.

 

Στην ίδια σελ.: Όπως ο ήλιος είναι στον ουρανό, ενώ η λάμψη και η θερμότητα του στη γη, έτσι και το σώμα του Χριστού βρίσκεται στο ψωμί της Μετάληψης.

Η ευφυής αυτή απάντηση δόθηκε από τον Επίσκοπο Σαλώνων στον Άγγλο περιηγητή Βέλερο, όταν τον ρώτησε επίμονα τι πιστεύουν οι Έλληνες για τη Μετουσίωση. Βλ. Travels in Greece, τόμ. Α΄, σελ. 159.

 

Σελ. 197: Το ψωμί είναι το ίδιο το νεκρό σώμα του Σωτήρα και το στομάχι μας ο τάφος του...

Αυτήν την παρομοίωση χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί το Μεσαίωνα, για να εξηγήσουν στους πιστούς το μυστήριο της Μετουσίωσης. Βλ. Ζωναρ. apud Piccard, σελ. 93.

 

Στην ίδια σελ.: Ονόμαζαν ζωοτόκες τις γάτες και φοβούνταν μήπως σκανδαλίσουν τα αυτιά των πιστών και δώσουν αφορμή στους ειδωλολάτρες να παρομοιάσουν τη Θεομήτορα με τη Ρέα, όπως οι οπαδοί της Υπατίας.

Πρώτος ο Νεστόριος, ξεχωρίζοντας τη θεία από την ανθρώπινη φύση του Ιησού, επαναστάτησε εναντίον της απόδοσης του επιθέτου Θεοτόκος στην Παναγία από τους Αρειανούς. Αλλά οι ορθόδοξοι σε πείσμα του Νεστόριου αποδέχτηκαν αυτό το επίθετο. Ο Άγιος Ισίδωρος ο Πηλούσιος (βιβλ. δ΄, επιστολ. νζ΄) στιγματίζει τις ανόητες αυτές αντιπαραθέσεις των τότε ιερέων, οι οποίοι «προσποιούνται ότι διαφωνούν για μια θεία υπόθεση και σημαντικότερη από τα λόγια, παρασυρμένοι από την αγάπη τους για την εξουσία». Την επιστολή των μαθητών της Υπατίας, με την οποία κορόιδευαν το επίθετο Θεοτόκος [οι ειδωλολάτρες], παρομοιάζοντάς την [Παναγία] με τη Ρέα [αρχαία ελληνική θεότητα, μητέρα του Δία], δες στο Σύνοδ., τόμος δ΄, σελ. 484, παράβαλε και το Λεξικόν του Βαΰλου, στο λήμμα Νεστόριος.

 

Σελ. 199: Ήταν η ώρα που οι τυμπανιτικοί...

Τυμπανιτικοί ονομάζονταν όσοι είχαν αναθεματιστεί από την Εκκλησία και πέθαιναν αμετανόητοι. Το σώμα τους γινόταν σκληρό και η κοιλιά τους ακουγόταν σαν τύμπανο, εξαιτίας της οποίας πήραν αυτήν την ονομασία. Αυτοί οι άνθρωποι έβγαιναν τη νύχτα από τον τάφο τους και έκαναν κακό στους ζωντανούς, ενώ το σώμα τους δεν μπορούσε να διαλυθεί στη γη, αν δεν έβγαινε και καιγόταν η καρδιά τους. Βλ. την επιστολή του Λέοντος Αλλατίου, de Quorundam Graecorum opinat. και Χριστ. Αγγέλου, Περί καταστ. Γραικών, κεφ. κε΄, ap. Picart.

 

Στην ίδια σελ.: Είδαν ένα κοπάδι από παγώνια με κεφάλια σκύλων...

Έτσι περιέγραφαν οι Έλληνες στο Μεσαίωνα τα «θηρία» [= άγρια πλάσματα] της φαντασίας, με κεφάλι γαϊδάρου και ουρά πιθήκου και λάτρευαν τη σελήνη στα τρίστρατα και τρέφονταν με φίδια και έντομα. Κάποιοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς ισχυρίστηκαν ότι τα θηρία αυτά ήταν Εβραίοι, οι οποίοι αναστήθηκαν από τους νεκρούς, για να αναζητήσουν τον Μεσσία. Βλ. την παραπάνω επιστολή του Αλλατίου, κεφ. θ΄, και τους Κανόνες του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή, σελ. 88.

 

Σελ. 201: ... την πόλη εκείνη, της οποίας και μόνο η θέα ήταν επικίνδυνη, σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο...

«Βλαβερή η Αθήνα για την ψυχή των περισσότερο ευσεβών...». Βλ. Λόγ. στον Βασίλειο, κεφ. κθ΄.

 

Σελ. 202: Όποιος σφάζει πρόβατο, για να κάνει γλέντι η οικογένειά του, ή αρωματίζει το δωμάτιό του, κατηγορείται ως μάγος ή ειδωλολάτρης...

Στην αρχή του Μεσαίωνα, την εποχή των Ουάλεντος, Ουαλεντινιανού και Θεοδοσίου, συστάθηκε στην Ανατολή αληθινή Ιερά Εξέτασις, της οποίας οι θηριωδίες, οι καταπιέσεις και οι σφαγές δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τους ιεροδικαστές της Ισπανίας, οι οποίοι κυνηγούσαν ανθρώπους μόνο για κακοπιστία, ενώ οι ορθόδοξοι σωφρονιστές της Ανατολής είχαν την πρόθεση να εξαφανίσουν από τη γη όλους όσοι ακολουθούσαν τον αρχαίο ελληνικό τρόπο ζωής ή φιλοσοφούσαν. Τα αποσπάσματα των σύγχρονών τους ιστορικών [εκείνης της εποχής] γι’ αυτούς δεν αφήνουν ίχνος αμφιβολίας, προκαλώντας αγανάκτηση και φρίκη εναντίον εκείνων που έρχονταν «για να βάλουν μαχαίρι και όχι ειρήνη». Τα αναφέρω αυτά αυτούσια, γιατί είναι λίγο γνωστά, αν και αξίζουν αμέριστη προσοχή. Βλέπε σχετικά στον Σωζόμενο, Εκκλ. Ιστορ. βιβλ. στ΄, κεφ. 35 [στο πρωτότυπο υπάρχει ένα απόσπασμα επτά σειρών]. Επίσης ο Ζώσιμος περιγράφει με φοβερά χρώματα το διωγμό των φιλοσόφων την εποχή του Βαλεντινιανού, Ιστορ. βιβλ. δ΄, σελ. 218, στην έκδοση του 1676 του Πανεπιστημίου [στο πρωτότυπο παρατίθεται απόσπασμα είκοσι σειρών].  Και ο Λιβάνιος στο λόγο του Υπέρ Ιερών, το κύκνειο αυτό άσμα [= το τελευταίο] του θνήσκοντος [= που πέθαινε] ελληνισμού, μας συγκινεί μέχρι δακρύων με τις διηγήσεις του για όσα έπαθαν οι άθλιοι χωρικοί, που γυμνώνονταν από τους καλόγερους, βλέπε Λιβαν. λογ. έκδ. Reiske, σελ. 167-8 [στο πρωτότυπο υπάρχει απόσπασμα 18 σειρών] . Επιβαρυντική είναι και η μαρτυρία του Αμ. Μαρκελλίνου, ιθ΄, σελ. 121 [στο πρωτότυπο υπάρχει απόσπασμα 11 σειρών].

Όλα αυτά, νομίζω, έπρεπε να κάνουν τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς να είναι πιο μετριόφρονες, κάθε φορά που κατηγορούν τους ειδωλολάτρες για σκληρότητα, οι οποίοι μόνο τους συνωμότες και όσους προσέβαλλαν τη θρησκεία τους, τιμωρούσαν, ενώ εμείς οι ορθόδοξοι είμαστε λιγότερο σκληροί προς τους Δυτικούς, κάθε φορά που τους κατηγορούμε για τη σφαγή της νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου και την Ιερά Εξέταση, την οποία πήραν από τους Βυζαντινούς. Σχετικά με αυτά υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες στη μελέτη μας που πρόκειται να εκδοθεί στο άμεσο μέλλον «Ο Σταυρός και τα είδωλα στο Μεσαίωνα».

 

Σελ. 203: Η πόλη [η Αθήνα], από τη στιγμή που στερήθηκε τους βωμούς της, έμοιαζε με τον Πολύφημο που τυφλώθηκε από τον Οδυσσέα.

Την παρομοίωση αυτή την πήρα από τον Λιβάνιο.

 

Στην ίδια σελ.: Η Αθήνα ήταν ο γυναικώνας των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων...

Τον 9^ο αιώνα οι Αυτοκράτειρες Ειρήνη και Θεοφανώ ήταν Αθηναίες, όπως είναι γνωστό.

 

Στην ίδια σελ.: Οι γυναίκες ύψωναν τα μάτια τους προς τα γλυπτά του Παρθενώνα και γεννούσαν τα παιδιά τους όμοια με αυτά.

Το λέει ο Εμπεδοκλής σύμφωνα με τον Πλούταρχο, Περί Αρεσ. Φιλ. βιβλ. Ε΄, παρ. ιβ΄: «την περίοδο της σύλληψης θεωρεί ότι με τη γυναικεία φαντασία παίρνουν μορφή τα βρέφη, γιατί πολλές φορές οι γυναίκες ερωτεύθηκαν εικόνες και ανδριάντες και γέννησαν παιδιά όμοια».

 

Σελ. 204: ... Επισκόπους που ψώνιζαν τα καθημερινά πράσα.

Για τη φιλαργυρία και τη βρομιά των τότε ιερέων στην Ανατολή, βλέπε την Πρεσβεία του Λουϊτπράνδου, ο οποίος περιγράφει ως πιο αστείες τις συνήθειες του Επισκόπου Λευκάδας.

 

Σελ. 205: ... προσελκύουν μαθητές με στάμνες μελιού...

Ο Συνέσιος, Επιστ. ρλξ΄, αποκαλεί τους δασκάλους που ζούσαν στον Υμηττό, μελισσουργούς, επειδή ασχολούνταν συγχρόνως με την ανατροφή και μαθητών και μελισσών.

 

Σελ. 208: Ο Αριστοτέλης προσέφερε τη ράχη του στην Κλεοφίλη, στην οποία χρησίμευε ως γάιδαρος...

Ο μόνος γνωστός φιλόσοφος στις σχολές του Μεσαίωνα ήταν ο Αριστοτέλης. Οι «ραψωδοί» [έτσι γράφει ο Ροΐδης] τότε, θέλοντας να παραστήσουν τη δύναμη του έρωτα, επινόησαν ένα μύθο, σύμφωνα με τον οποίο αυτός ο άρχοντας των φιλοσόφων, όταν αγάπησε την Κλεοφίλη, συμφώνησε με την απαίτησή της να βάλει σαμάρι πάνω στη ράχη του και χαλινάρι στο στόμα του. Η αχάριστη Κλεοφίλη, αντί να συγκινηθεί από την τόση ταπεινότητα του φτωχού [= καημένου] φιλοσόφου, ανέβηκε πάνω στην πλάτη του και χτυπώντας τον με τις φτέρνες τον οδήγησε έτσι ακριβώς μπροστά στον μαθητή του Αλέξανδρο, ο οποίος βιαστικά προσέφερε στο δάσκαλό του ένα δεμάτι από άχυρα. Το ανέκδοτο αυτό μας φάνηκε αστείο και επιπλέον πολύ διδακτικό, ότι δηλαδή οι πιο πολλές γυναίκες αρέσκονται, όπως η αρχαία Κίρκη, να μετατρέπουν τους εραστές τους σε ζώα. Κρίμα που δεν μπορούμε να παρουσιάσουμε εκτεταμένα το Fabliau d’ Aristote. Παραπέμπουμε τον αναγνώστη στη συλλογή του Legrand και στο Quitard Proverbes, σελ. 245.

 

Σελ. 219: Το πλοίο ήταν ιταλικό και ανήκε στον Επίσκοπο Γένοβας, Γουλιέλμο τον Ελάχιστο.

Ο Επίσκοπος αυτός είναι ιστορικό πρόσωπο και είχε την επισκοπή της Γένοβας από το 821 μέχρι το 860. Βλ. Luigi Bima, Cronol. dei Vescovi di Genova, σελ. 231. Για τη συνήθεια να ρίχνουν στη θάλασσα ιερές μερίδες, για να ηρεμήσουν την τρικυμία, βλέπε τη μελέτη που προαναφέρθηκε του Ζανίσωνα, Passe-par-tout de l' Egl. Rom, σ. 171.

 

Σελ. 221: Οι Γάλλοι βασιλείς θεράπευαν τις πληγές των υπηκόων τους με απλή τοποθέτηση των χεριών τους [πάνω στους ασθενείς].

Οι Γάλλοι βασιλιάδες νόμιζαν πραγματικά ότι είχαν το προνόμιο αυτής της θαυμαστής θεραπείας, την οποία αναφέρουν οι πιο σοβαροί Γάλλοι ιστορικοί. Ο πολυμαθής Γερμανός Choulant έγραψε γι’ αυτό το θέμα ένα τεράστιο βιβλίο, Die Heilung der Scrofeln durch koenigshand, Δρέσδη 1833. Βλέπε και τη μελέτη του Μωρή, La Magie..., σελ. 391.

 

Σελ. 221: Όταν την επόμενη μέρα άνοιξε την αγκαλιά του, για να αγκαλιάσει την αγαπημένη του...

Αυτή η περιγραφή και όσα ακολουθούν [στο κείμενο της Πάπισσας Ιωάννας], αποτελούν παράφραση ή καλύτερα παρωδία των στίχων του Οβιδίου στην επιστολή της Αριάδνης προς τον Θησέα.

Incertum vigilans, a somno languida, movi

Thesea prensura senisupina manus;

Nullus erat, refero que manus iterum que retento,

Perque torum moveo brachia, nullus erat

(….)

Σελ. 222: Οι κοίλοι βράχοι επαναλάμβαναν την κραυγή και, όσες φορές ο Φρουμέντιος, τόσες και εκείνοι φώναζαν τη φυγάδα, καθώς λυπούνταν τον δυστυχή...

[Πάλι από τον Οβίδιο μάλλον, παρατίθενται τρεις στίχοι στα λατινικά.]

Reddebant nomen concava saxa tuum

Et quoties ego te, toties locus ipse vocabat,

Ipse locus misere fere votebat opem.

 

Στην ίδια σελ.: Η δραπέτιδα είδε ίσως στην ακτή τον άνδρα που άπλωνε τα χέρια του προς αυτήν...

Σε αυτό το σημείο άφησα τους λατίνους ποιητές, θεωρώντας ότι θα ήταν πολύ πιο συγκινητικοί, αντί να παρουσιάσουν την Αριάδνη να κοιτάει το έρημο πέλαγος, να μας δείξουν τον Θησέα να στέκεται στην πλώρη του πλοίου και να αποστρέφει το πρόσωπό του από την αγαπημένη του, απλώνοντας από την παραλία τα χέρια της προς τον δραπέτη.

 

Σελ. 223: Καμία από τους Αγίους δεν κατέβηκε για να προσφέρει σε αυτόν τα χείλη της για παρηγοριά, όπως ο Βάκχος στην Αριάδνη.

Βλέπε Catul. Epithal. Pelei, στ. 232:

At parte ex alia florens volitabat Iacchus,

Τe quaerens, Ariadna, tuoque incensus amore

 

Στην ίδια σελ.: Άνοιξε με μαχαίρια τα στήθη του κοιμισμένου και έβγαλε την καρδιά του...

Η Αγία Αικατερίνη, όταν ικέτευσε τον Ιησού να καθαρίσει την καρδιά της από κάθε αμαρτία, πήρε από Αυτόν στον ύπνο της μια καρδιά από διάφανο κρύσταλλο, βλέπε Curios Theolog. Κάτι παρόμοιο λένε και οι Τούρκοι για τον Μωάμεθ, του οποίου τα στήθη, αφού τα άνοιξαν δύο άγγελοι, ενώ κοιμόταν, έβγαλαν την καρδιά του και, αφού την ξέπλυναν από κάθε αμαρτία, την έβαλαν και πάλι στη θέση της, κλείνοντας την πληγή. Βλ. Er. Renan, Orig. de l’ Islamisme, σελ. 243.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ Δ΄ ΜΕΡΟΣ

 

Η μεγάλη Εισαγωγή που προηγήθηκε, για την κατάσταση στη Ρώμη τον 9^ο αιώνα, κάνει περιττές τις πολλές σημειώσεις σε αυτό το κομμάτι. Παραπέμπουμε επομένως τους αναγνώστες στην Εισαγωγή εκείνη για τους συγγραφείς που αναφέρθηκαν, και περιοριζόμαστε στα πιο αναγκαία.

 

Σελ. 220: Ο δάσκαλος του Λόρδου Ελγίνου, ο Κάρολος ο Μέγας, είχε ληστέψει τους ναούς...

Σχετικά με τις ακρωτηριάσεις των αρχαίων ναών στη Ρώμη από τους απεσταλμένους του Καρόλου, οι οποίοι έστειλαν στο Ακυΐσγρανο στήλες και ανάγλυφα για τη διακόσμηση της εκκλησίας που χτιζόταν εκεί, βλέπε P. Rota, Stor. Architettur. Ital. dal secolo, vi al x. Για τη χωρίς αρχιτεκτονική μορφή χριστιανικών ναών, βλέπε Ranalli, Storia delle arti Italian. βιβλ. α΄, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

 

Σελ. 230: Μεθυσμένοι χριστιανοί χόρευαν...

Η περιγραφή προέρχεται σχεδόν αυτολεξεί από τη λβ΄ επιστολή του Αγίου Βονιφάτιου προς τον Πάπα Ζαχαρία, Bibl. Patrum, τόμος ιγ΄.

 

Σελ. 233: Η σοφία της δικής μας ηρωίδας έλαμπε στο πυκνό εκείνο σκοτάδι, σαν φάρος στην ομίχλη...

Σχετικά με την τεράστια έλλειψη γνώσεων που επικρατούσε τότε στην Ιταλία, βλέπε Τιραβόσκη και τη διατριβή του Μουρατόρη, De Stat. Letter. in Italia, έκδ. Μεδιολ. τόμος δ΄, σελ. 185.

 

Σελ. 234: Όλη την υπόληψή της τη χρωστούσε (η Ιωάννα) στην ικανότητά της να μιλάει...

Αυτά και όσα ακολουθούν για την Ιωάννα είναι ιστορικά στοιχεία. Βλέπε Stella, Vit. Pontif. ad. an. 852 [στο πρωτότυπο υπάρχει απόσπασμα 4 ½ σειρών στα λατινικά]. Και ο Ναύκληρος στα Χρον. Κολωνίας μας πληροφορεί ότι οι περισσότεροι σπουδαίοι άνδρες της εποχής εκείνης υπερηφανεύονταν ότι ήταν μαθητές του Πατρός Ιωάννη [δηλαδή της Πάπισσας Ιωάννας].

 

Σελ. 235: Σύμφωνα με τις κακές γλώσσες και τη Μαγεία...

Βλέπε Βαΰλου, Ανάλυσις, τόμ. β΄, σελ. 313. Για τους μυστικούς καμαριέρηδες και άλλα στοιχεία, βλέπε του Briffault, Secret de Rome.

 

Σελ. 241: Υπάρχουν και στον Άδη μέρες, που διακόπτονται τα βάσανα των κολασμένων.

Σύμφωνα με τον χριστιανό ποιητή Προυδέντιο, η Κόλαση δεν είναι αιώνια, αλλά η διάρκειά της είναι ανάλογη με το μέγεθος και το πλήθος των αμαρτιών. Επιπλέον στις μεγάλες γιορτές σβύνουν οι δαίμονες τη φωτιά και σταματούν να βασανίζουν τις ψυχές των κολασμένων. Βλέπε Ap. Picart. τόμ. γ΄, σελ. 39, Αμστελ. 1733 [και σε αυτό το σημείο στο πρωτότυπο υπάρχει απόσπασμα τριών στίχων.]

 

Σελ. 243: Ήρθε ως προσκυνητής ο βασιλιάς Εθελούλφος.

Αυτό το ταξίδι του Άγγλου βασιλιά στη Ρώμη το 854 αναφέρουν ο Ματθαίος Ουϊνμίστερ, ο Βρόμπτον, ο Ασπέριος και όλοι οι ιστορικοί. Επίσης τα έγγραφα για την υποτέλεια της Αγγλίας στον Πάπα τυπώθηκαν στη συλλογή των Συνόδ. του Γυλ. Μαλμεσβούριου.

 

Σελ. 245: Δεν είναι καλό σημάδι για μια γυναίκα.

Σύμφωνα με τη Βουλγάτα «Super mulierem nEquam bonum est signum». Αλλά αυτός που στοιχειοθέτησε την Πάπισσα, αντί για nEquam έγραψε nUnquam και από το τυπογραφικό αυτό λάθος προέκυψε ένα άλλο νόημα, που μας φάνηκε τόσο αστείο και ταιριαστό, που το διατηρήσαμε.

 

Σελ. 251: Η Ιωάννα χειροτόνησε δεκατέσσερις Επισκόπους...

Βλέπε Du Haillan, Hist. Franc. έκδ. Παρισ. σελ. 276. ap. Lenfant [στο πρωτότυπο υπάρχει απόσπασμα 2 ½ σειρών στα λατινικά].

 

Σελ. 255: Τα μήλα της Εδέμ αντί για κουκούτσια είχαν κατσαρίδες.

Δες του Βαΰλου, Λεξικόν, στη λέξη Μήλον.

 

Σελ. 267: Οι ηρωίδες της Βίβλου, η Σάρα, η Ραχήλ... έμειναν στείρες ως τα γεράματα.

Στην Αγία Γραφή, όσοι πρόκειται να γίνουν ήρωες και προφήτες, γεννιούνται συνήθως από γονείς μεγάλης ηλικίας, για να φαίνονται ότι δεν είναι ο καρπός φιλήδονου έρωτα, αλλά δώρα σταλμένα από τον Θεό. Δες Stauss, Nouvelle Vie de Jesus, τόμος β΄, σελ. 38.

 

Σελ. 269: Εξηγούν τα θαύματα ως αποτέλεσμα φυσικών αιτιών, όπως ο Πλάτωνας τη μυθολογία.

Μετά από πιο προσεκτική μελέτη, ο Πλάτωνας μας φάνηκε ότι κλίνει περισσότερο στο σύστημα του Στράους, δηλαδή παραδέχεται τα θαύματα της μυθολογίας ως ευφυείς μύθους και απορρίπτει ως ανώφελη και παιδαριώδη κάθε προσπάθεια ερμηνείας τους, βλέπε Πλάτων, Φαίδρος, έκδ. Ρουνκένιου, τόμ. η΄, σελ. 5 [στο πρωτότυπο παρατίθεται απόσπασμα 11 ½ σειρών]. Από αυτό το απόσπασμα μου φαίνεται ότι ο Πλάτωνας είναι ο αρχηγός και θεμελιωτής της δικής μας σχολής των Μυθολόγων, στην οποία ανήκει ο Στράους, ο Μύλλερος, ο Ρενάν και άλλοι.

 

Σελ. 269: Ο άγγελος που έφερε τον κρίνο [στην Παναγία] ήταν μεταμφιεσμένος εραστής...

Οι Εβραίοι και οι εβραΐζοντες [= όσοι ακολουθούν τον εβραϊκό τρόπο ζωής ή σκέψης], επειδή δεν μπορούσαν να παραδεχτούν ότι η ιδέα, που προέρχεται από την ελληνική μυθολογία, ο Θεός να αποκτά παιδί, έπλασαν ένα μύθο, σύμφωνα με τον οποίο ο άγγελος που εμφανίστηκε στην Παρθένο Μαρία, ήταν στρατιώτης με το όνομα Πάνθηρ, ο οποίος μηχανεύτηκε το τέχνασμα αυτό, για να μιλήσει [η επισήμανση της λέξης με πλάγια γράμματα υπάρχει στο πρωτότυπο και αποτελεί ένδειξη ότι ο Ροΐδης υπαινίσσεται κάτι – ο νοών νοείτω] μαζί της. Βλέπε Ταλμούδ Legend. iii, ap. Eliphas Levi, Livre des Esprits, σελ. 61. Την εξήγηση αυτή παραδέχτηκε και η σχολή των Rationalistes [= ρεαλιστών, λογικών] στη Γερμανία, δηλαδή αυτών που παραδέχονται από τη μία ότι τα ευαγγελικά θαύματα είναι αληθινά, αλλά τα εξηγούν ως αποτέλεσμα φυσικών αιτιών. Ο Στράους, στην τελευταία έκδοση της μελέτης του (Παρίσι 1865, σελ. 61), αγανακτεί δίκαια εναντίον μιας τέτοιας ερμηνείας των Ευαγγελίων, η οποία δεν ευχαριστεί ούτε τους πιστούς ούτε τους κριτικούς.

 

Σελ. 273: Ο Τίβερης ποταμός πλημμύριζε...

Όλα τα γεγονότα αυτά συνέβησαν πράγματι στη Ρώμη την εποχή εκείνη. Βλέπε στην Εισαγωγή τους Χρονογράφους που αναφέρονται και παράβαλε Πλουτάρχ. Φαβ. Μαξ. παρ. β΄.

 

Στην ίδια σελ.: Σιωπηλοί, όπως οι ευσεβείς πετεινοί των Ιεροσολύμων την εβδομάδα των παθών.

Σύμφωνα με τον Ιταλό περιηγητή Δομίνικο Λάσση (Viaggio in Levante, τόμ. α΄), οι Έλληνες μοναχοί στην Παλαιστίνη ισχυρίζονται ότι την εβδομάδα των παθών τα οικόσιτα πουλιά στα μοναστήρια μένουν σιωπηλά και κακόκεφα και κάποια αποφεύγουν ακόμα και να τρώνε.

 

Σελ. 277: Τα σκουλήκια, οι ψύλλοι... είναι κάτω από την εξουσία της Εκκλησίας.

Οι αφορισμοί των βλαβερών ζώων, τα οποία θεωρείται ότι στέλνονται ως ακάθαρτα πνεύματα από τον Διάβολο, ήταν πολύ συνηθισμένοι στο Μεσαίωνα. Βλέπε Lecom. Ann. Eccles. Francor. τόμ. ζ΄, ο οποίος διέσωσε και τα αναθέματα που προσφέρονται από τον ιερέα σε αυτές τις περιπτώσεις. Παράβ. και Νέος Παράδεισος στο βίο του Οσίου Θεοδοσίου του κοινοβιάρχου, ο οποίος αντί να αναθεματίζει τις ακρίδες, τις έπειθε με τα λόγια του να μην προκαλούν ζημιές στα χωράφια των ορθοδόξων.

 

Σελ. 279: Στην κεφαλή της λιτανείας ήταν οι σημαιοφόροι...

Η περιγραφή της λιτανείας προέρχεται σχεδόν κατά λέξη από τον Γρηγορ. Τουρονήσιο, ο οποίος περιγράφει μια παρόμοια τελετή που πραγματοποιήθηκε από τον Πάπα Γρηγόριο, με σκοπό την απαλλαγή από παρόμοιες συμφορές, δηλαδή πλημμύρες και φίδια. Βλέπε Ιστορία Φράγκων, Α΄, 1.

 

Στην ίδια σελ.: Θέρμαιναν την ευλάβεια των πιστών με μπύρα... και ζεστά ροφήματα κυδωνιών.

Το ζεστό ρόφημα κυδωνιών ήταν πάντα σε χρήση από τους Ρωμαίους, οι οποίοι αναμείγνυαν σ’ αυτό κιννάμωμο και άλλα αρωματικά. Το ποτό αυτό, που προοριζόταν κυρίως για τις γυναίκες, αναφέρεται συχνά από τον Πλαύτο και τον Μαρτιάλιο. Βλέπε Hist. des Ηotel. σελ. 124.

 

Σελ. 280: Ο καθένας απήγγελε τους ψαλμούς στη δική του γλώσσα.

Ο Επίσκοπος Αρελατίας, ο Άγιος Καισάριος, για να μη μιλούν στην εκκλησία όσοι άκουγαν τη λειτουργία, τους ανάγκαζe όλους, και τους μουσικούς και τους «άμουσους» [αυτή τη λέξη επέλεξε ο συγγραφέας], να ψάλλουν με δυνατή φωνή. Αλλά, επειδή υπήρχαν ανάμεσά τους Έλληνες, Φράγκοι, Σαρακηνοί και Γαλάτες, από τους οποίους ο καθένας απήγγελε στη μητρική του γλώσσα τους ψαλμούς, υπήρχε μια παράξενη και πολύγλωσση κακοφωνία. Βλέπε τον βίο του Αγίου Καισάριου στην Εκκλ. Ιστορ. του Guerin, τόμ. γ΄, στήλη 1032.